Wciąż odkrywany…

W 190. rocznicę wydania Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza (notabene, Słowacki również napisał utwór o takim tytule) powraca pytanie: czy o tym arcydziele można powiedzieć coś nowego? Publikowane w ostatnich latach książki, m.in. Jana Tomkowskiego, Andrzeja Waśki i Bogusława Doparta, udzielają odpowiedzi twierdzących.

Na początku bieżącego roku ukazało się opracowanie trzeciego z wymienionych badaczy, zatytułowane Poemat romantyczny, epopeja, summa poetica. O „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza. W dziesięciu studiach, na ponad 240 stronach (nie licząc dodatków) uznany mickiewiczolog pokazuje arcydzieło w różnych kontekstach. Nieco upraszczając, można stwierdzić, że autor roztrząsa głównie takie kwestie, jak: poemat romantyczny, wpływ Homera, Wergiliusza i Byrona na dzieło Mickiewicza, epopeiczność i powieściowość arcydzieła, postać Księdza Robaka, znaczenie Pana Tadeusza dla kultury czasów rozbiorów, Mickiewiczowski poemat jako „suma gatunków”, a także przesłanie utworu.

W sposób szczególny warto zwrócić uwagę na konkluzje autora obszernych studiów nad różnymi zagadnieniami arcypoematu. Oto niektóre spośród wielu wniosków. 1) Po obszernym uzasadnieniu badacz proponuje termin „poemat epopeiczno-liryczny”, który jego zdaniem „oddawałby lepiej swobodnie kreacyjny stosunek Mickiewicza do formy oraz równowagę żywiołów liryczności i epickości w dziele”. 2) Autor przywołuje i komentuje liczne przykłady inspiracji Eneidą Wergiliusza (dotychczas więcej uwagi poświęcano wpływowi Iliady Homera). 3) Ludowość w epopei jest potraktowana tak szeroko i tak „oryginalnie wkomponowana w formę otwartą dzieła romantycznego”, jak w żadnym innym utworze narracyjnym epoki. 4) Epopeiczny rdzeń Pana Tadeusza badacz określa mianem poematu heroiczno-misteryjnego, podkreślając istotny wpływ na dzieło m.in. Boskiej komedii Dantego. 5) Księdza Robaka odróżnia od innych zakonników-rycerzy znanych w historii Polski przede wszystkim to, że „jego zakonne miano nie zastępuje, lecz maskuje świeckie imię człowieka, którego ściga własna laicka przeszłość i który wciąż musi podejmować działania pod presją minionych zdarzeń”. 6) Badacz zwraca uwagę na tonację medytującej melancholii w niektórych opisach epopei, wskazując na związki m.in. z twórczością Byrona i Marią Malczewskiego. 7) Powieściowość Pana Tadeusza ma niewiele wspólnego z „jakimkolwiek konkretnym wzorcem praktyki powieściopisarskiej”. 8) Od początku (genezy) do końca (recepcji) poemat nie przystawał do „romantycznych legend i stereotypów”. 9) Pan Tadeusz był summą tradycji gatunkowych poezji polskiej, wpisującą się w najważniejsze ówczesne tendencje literatury europejskiej, a także najoryginalniejszym utworem Mickiewicza. 10) Poemat wyrażał podzielane przez wielu emigrantów oczekiwanie „na przełom dziejowy, który wniesie ewangeliczny ład do świata polityki”.

Opracowanie prof. Doparta jest bardzo erudycyjne i mocno osadzone w literaturze przedmiotu, a jak wiadomo, dorobek naukowy w tym zakresie przedstawia się imponująco: dziesiątki monografii i setki artykułów poświęconych różnym aspektom Mickiewiczowskiej epopei. Z tych powodów książka nie może mieć waloru popularyzatorskiego i przemówić do szerszego grona odbiorców. Oczywiście nie jest to żaden zarzut. Warto upowszechniać wiedzę o rozważaniach prof. Doparta w kręgach oświatowych, żeby za pośrednictwem nauczycieli i bibliotekarzy niektóre jej treści mogły trafić również do uczniów.

Na podkreślenie zasługuje staranna redakcja tekstu, a także oprawa książki – twarda i szyta (na rynku coraz częściej występuje wersja twarda i klejona), która zapewnia funkcjonalną lekturę tej cennej poznawczo książki.

Bogusław DOPART, Poemat romantyczny, epopeja, summa poetica. O „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2023.