Ideowe tło perspektywy

Studenci historii sztuki uczą się o perspektywie jako sposobie prezentowania trójwymiarowej rzeczywistości na płaszczyźnie. Perspektyw patrzenia na perspektywę jest wiele, tak samo jak samych sposobów jej wykorzystywania w sztuce. Książka Obrazy nieskończoności Rafała Kuczyńskiego zestawia ze sobą i poddaje krytyce dwa bardzo ważne teksty poświęcone temu zagadnieniu. Oba powstały niezależnie od siebie, autorzy nie mieli wiedzy na temat pracy tego drugiego, a co więcej – oba teksty zostały ukształtowane w odmiennych środowiskach intelektualnych.

Perspektywa jako forma symboliczna Erwina Panofskiego powstała jako dziedzictwo myśli neokantowskiej i była skutkiem wpływu myśli Ernsta Cassirera na wybitnego historyka sztuki. Zasadniczą tezą tego tekstu było przekonanie, że perspektywa linearna była wyrazem szczególnego, powstałego w Europie Zachodniej scjentystycznego obrazowania i rozumienia świata. Jest to także jednoznaczne wyrażenie przekonania, że stosowanie perspektywy jest elementem stałego postępu w myśli człowieka. Antyczne obrazowanie świata podlegało co prawda regresowi, ale w renesansie ponownie otwarło się na doskonałe widzenie i przedstawianie rzeczywistości opartej na geometrycznym wykresie. Jest to także zgodne z fizjologią ludzkiego patrzenia i budową gałki ocznej.

Z kolei Paweł Florenski wyraża przekonanie, że charakterystyczna dla malarstwa ikonowego „perspektywa odwrócona” oddaje psychofizjologiczne doświadczenie przestrzeni, jakiego doznaje człowiek. Zupełnie odmiennie od Panofskiego widzi on procesy historyczne, jakie zachodzą w sztuce i stosowaniu w niej technik obrazowania rzeczywistości. Stosowanie perspektywy linearnej i odwróconej było naprzemienne, co wynikało z następowania po sobie dominacji światopoglądu religijnego lub racjonalnego.

Książka Rafała Kuczyńskiego nie ogranicza się jedynie do prezentacji myśli obu autorów i ich intelektualnego zaplecza. Prezentuje także krytykę obu koncepcji. Słowo to należy rozumieć nie jako negatywną ocenę, ale omówienie i skonfrontowanie dwóch historycznych tekstów z aktualnym stanem wiedzy.

W przypadku niemieckiego historyka sztuki sprawa jest o tyle prostsza, że jego tekst był powszechnie znany i wielokrotnie wykorzystywany oraz omawiany. Wątpliwości odnoszące się do jego interpretacji roli perspektywy w sztuce oraz cywilizacji opierały się nie tylko na znajomości dziejów sztuki, ale także na krytyce neokantowskiego podejścia. Koncepcja Erwina Panofskiego została nie tyle odrzucona co w licznych tekstach wskazano na fakt, że nie jest ona wystarczająca do zrozumienia tak skomplikowanego i wielostronnego zjawiska, jakim jest perspektywa. Niepokoi także głębokie przekonanie autora o bezwzględnej wyższości naukowego sposobu poznania i przedstawiania otaczającej rzeczywistości w sztuce, nad innymi podejściami artystycznymi czy też innymi epokami. Krytyka tekstu Florenskiego opiera się przede wszystkim na jego wewnętrznej nieścisłości oraz ahistorycznym podejściu.

Jednakże niezależnie od oceny obu tekstów nikt nie ma wątpliwości, że obydwaj autorzy stworzyli interesujące propozycje odczytania roli renesansowego wynalazku, czyli perspektywy linearnej, w rozwoju nie tylko intelektualnym, ale i także duchowym Europy.

Książka Kuczyńskiego jest interesującym przykładem ponownego krytycznego odczytania klasycznych tekstów. Autor korzysta przy tym z najnowszej literatury, jak teksty Hansa Beltinga czy Samuela Edgertona, sprawnie wykorzystując ustalenia autorów młodszego pokolenia. I niewątpliwie stanowi istotny element biblioteki każdego badacza zainteresowanego sztuką i kulturą Renesansu europejskiego.

Rafał KUCZYŃSKI, Obrazy nieskończoności. Perspektywa Erwina Panofskiego i Pawła Florenskiego, Fundacja Augusta hrabiego Cieszkowskiego, Warszawa 2023.