Anna Zielińska
Instytut Slawistyki PAN istnieje od 1954 roku. W tym roku obchodzi jubileusz 70-lecia. Jest to rok radosny, w którym świętujemy sukcesy naukowe, ale też rok finansowo bardzo trudny. Instytut w ciągu ostatnich lat osiągnął szczyty rozwoju naukowego. Jest nowoczesnym, rozpoznawalnym w świecie naukowym interdyscyplinarnym centrum badań slawistycznych. Posiada kategorię A+ w dyscyplinie nauki o kulturze i religii oraz A w dyscyplinie językoznawstwo. Instytucji, które otrzymały A+, jest w Polsce bardzo mało, to ok. 6% wszystkich ocenianych podmiotodyscyplin. Liczyliśmy, że oprócz splendoru, gratulacji, dyplomów Instytut zostanie przez władze państwowe zauważony i wzmocniony finansowo. Tak się jednak nie stało. Na podstawie z jednej strony analizy aktywności Instytutu w pozyskiwaniu grantów, a z drugiej analizy subwencji otrzymywanej z odpowiedzialnego za naukę ministerstwa pokażę, że obecny system finansowania jednostek naukowych nie wspiera najlepszych.
Ryc. 1. Koszty pośrednie ze wszystkich grantów.
W dyskusjach poprzedzających wprowadzenie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, a także o projekcie Uniwersytetu PAN wiele osób ze świata nauki i polityki przekonywało, że instytuty PAN stracą prestiż, a naukowcy w nich zatrudnieni odejdą na uniwersytety, które zyskają status uczelni badawczych. W Instytucie Slawistyki PAN tak się nie stało, a wręcz przeciwnie. W roku 2015, gdy objęłam stanowisko dyrektora, w Instytucie było łącznie 66,6 etatu, w roku 2019 – 80, a w roku 2023 już 91 etatów. Wzrost zatrudnienia spowodowany był sukcesami w pozyskiwaniu grantów wraz ze środkami na etaty dla młodych naukowców. Studia doktoranckie finansowane przez NCBR w programie POWER przyciągnęły doskonałych doktorantów. Dla młodych humanistów atrakcyjna jest twórcza atmosfera, możliwość rozwoju w różnych kierunkach, ścieranie się koncepcji i idei oraz otwarcie na światową naukę. Humanistyka w Instytucie Slawistyki jest zróżnicowana, uprawiana na wiele sposobów. Skoncentruję się tu tylko na liczbie pozyskiwanych grantów, ponieważ jest to moim zdaniem dobry miernik aktywności i jakości badań w instytucjach naukowych. IS PAN bardzo mocno inwestuje w pozyskiwanie i realizowanie grantów. Powołany w tym celu Zespół Obsługi Badań Naukowych oraz administracja placówki pomagają w przygotowaniu i prowadzeniu projektów. W 2017 roku Instytut uzyskał znak HR Excellence in Research. W czerwcu 2023 eksperci z Komisji Europejskiej potwierdzili, że placówka spełnia wszystkie warunki Europejskiej Karty Naukowca i stwarza doskonałe warunki rozwoju dla pracowników.
Instytut otrzymuje granty z następujących instytucji finansujących badania: Komisja Europejska, NCN, NAWA, MEIN/MNiSW (w tym programy: NPRH, Doskonała Nauka II, Nauka dla Społeczeństwa II), Fundacja na rzecz Nauki Polskiej, The Central Project Management Agency (instytucja unijna, która finansuje pobyty naukowców z Białorusi w programie EU4Belarus).
Ogromnym sukcesem było uzyskanie w roku 2022 ERC Starting Grant „Recycling the German Ghosts. Resettlement Cultures in Poland, Czechia and Slovakia after 1945 (SPECTRAL RECYCLING)” przez dr Karolinę Ćwiek-Rogalską, laureatkę Nagrody Naukowej Polityki (2022) oraz Nagrody NCN (2023). Instytut stworzył infrastrukturę, warunki i atmosferę do złożenia wniosku i realizacji projektu. Inne składane przez pracowników instytutu wnioski do Komisji Europejskiej uzyskiwały pozytywne recenzje na drugim etapie oceny, co oznacza, że mamy potencjał do otrzymywaniu następnych grantów ERC.
Dużą rolę w pozyskaniu i realizacji kluczowych projektów z zakresu SI (ang. AI), PJN (ang. NLP) i GMJ (ang. LLM) odgrywa zespół prof. Romana Roszki zajmujący się semantyką i lingwistyką korpusową. Warto w tym miejscu nadmienić, że Instytut Slawistyki PAN jest współzałożycielem polskiej i europejskiej infrastruktury CLARIN-PL/CLARIN ERIC oraz polskiej DARIAH-PL, konsorcjów CLARIN-PL-Biz i PLLuM. Jest to wynik konsekwentnie prowadzonej polityki wspierania badań z pogranicza dziedzin i dyscyplin humanistycznych i ścisłych. Nieprzerwanie od 2013 roku Instytut Slawistyki PAN, jako współzałożyciel i członek konsorcjum CLARIN-PL, uzyskuje ministerialne dofinansowanie wkładu własnego do europejskiej infrastruktury badawczej „CLARIN ERIC – European Research Infrastructure Consortium: Common Language Resources and Technology Infrastructure – Wspólne Zasoby Językowe i Infrastruktura Technologiczna” (lider Politechnika Wrocławska). Zespół prof. Roszki w okresie 2020–2023 realizował w ramach konsorcjum CLARIN-PL-Biz, złożonego z pięciu wiodących polskich instytucji naukowych i kilkudziesięciu firm, projekt CLARIN-PL-Biz: „Polska część infrastruktury naukowej CLARIN ERIC – Wspólne zasoby językowe i infrastruktura technologiczna”, finansowany ze środków Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój 2014–2020. To drugi projekt realizowany przez ten zespół w powiązaniu z biznesem. Pierwszym był TestCV.
W styczniu 2024 r. Instytut Slawistyki PAN przystąpił do realizacji ważnego dla polskiej gospodarki projektu rządowego „Odpowiedzialny rozwój otwartego dużego modelu językowego PLLuM (Polish Large Language Universal Model); KPRM 1/WI/DBiI/2023” (wspólnie z Instytutem Podstaw Informatyki PAN, Ośrodkiem Przetwarzania Informacji – PIB, Naukową i Akademicką Siecią Komputerową – PIB, Politechniką Wrocławską (lider), Uniwersytetem Łódzkim). W tym projekcie powstaje pierwszy odpowiedzialny transparentny duży polski generatywny model językowy oraz tzw. asystent petenta, który znajdzie zastosowanie w administracji państwowej PLLuM – Polish Large Language Model. Również w roku bieżącym Instytut rozpoczął w konsorcjum DARIAH-PL realizację projektu ze środków unijnych w przyjętym przez Radę Ministrów Krajowym Programie Odbudowy: „DARIAH.Hub – Cyfrowa infrastruktura badawcza dla humanistyki i nauk o sztuce DARIAH-PL”. Zakończenie działań zaplanowano na koniec 2025 roku. Liderem konsorcjum jest Instytut Podstaw Informatyki PAN, a członkami, obok IS PAN: Instytut Chemii Bioorganicznej PAN, Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe, Instytut Badań Literackich PAN, Instytut Języka Polskiego PAN, Instytut Historii PAN, Instytut Sztuki PAN, Politechnika Poznańska, Uniwersytet Warszawski, Politechnika Wrocławska, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej i Uniwersytet Wrocławski. Zadaniem Instytutu Slawistyki PAN jest utworzenie wielojęzycznej skorelowanej Platformy Dziedzictwa Narodowego, czyli bazy tekstów naukowych, popularno-naukowych, dziennikarskich i innych opublikowanych w językach polskim, białoruskim, litewskim, rosyjskim i ukraińskim w Republice Litewskiej, Republice Białorusi i Ukrainie, których tematyka jest ściśle związana z polskim dziedzictwem kulturowym Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Wiele grantów NCN realizujemy wspólnie z jednostkami zagranicznymi, m.in. polsko-niemiecki projekt BEETHOVEN finansowany przez NCN i DFG, a także trzy granty współfinansowane przez Komisję Europejską i NCN w programie Marie Skłodowska-Curie COFUND (Polonez bis), grant NCN współfinansowany ze środków norweskich (Pols), Sonata bis i inne. Dzięki grantom instytut finansuje czasowe zatrudnienia badaczy na dobrych warunkach, a także ma środki na badania, konferencje i publikacje.
O rozwoju naukowym Instytutu Slawistyki PAN świadczą dane o realizowanych grantach. W latach 2022-2024 najtrudniejszych dla pozyskiwania grantów, zwłaszcza NCN, wykonaliśmy skok do przodu. W roku 2019 realizowane były 34 granty (w tym 12 NCN); w roku 2020 31 grantów (w tym 11 NCN); w roku 2021 30 grantów (w tym 18 NCN); w roku 2022 37 grantów (18 NCN); w roku 2023 48 grantów (23 NCN); w roku 2024 (stan aktualny) 44 granty (21 NCN).
Ryc. 2. Finansowanie z subwencji ministerialnej w zestawieniu z kosztem wynagrodzeń.
Instytut Slawistyki PAN jest wydawcą ośmiu czasopism wyłącznie w wersji elektronicznej. Periodyki są publikowane w otwartym dostępie w modelu diamentowym, na licencji Creative Commons BY 3.0 PL (od 2023 na licencji CC BY 4.0) na Platformie czasopism Instytutu Slawistyki PAN (ISS PAS Journals): https://ispan.waw.pl/journals. Od 2019 r. wszystkie czasopisma notowane są w bazach: CEEOL (Central and Eastern European Online Library), CEJSH (Central European Journal of Social Sciences and Humanities), DOAJ (Directory of Open Access Journals), EBSCO, ERIH Plus, GOOGLE SCHOLAR, ProQuest, Similarity Check, WorldCat (The World’s Largest Library Catalog) i w Repozytorium Biblioteki Narodowej. Od 2020 roku są też zamieszczane w bazie „Internet Archive”. Sześć czasopism jest indeksowanych w bazie Scopus. Najwyżej notowane są „Cognitive Studies” | „Etudes cognitives”, będące w pierwszym kwartylu najlepszych czasopism w swojej dziedzinie (Scopus CiteScore 2023: 1,1; Clarivate IF: 0,6). Instytut był prekursorem wydawania czasopism naukowych w wolnym dostępie na platformie elektronicznej, jest też propagatorem otwartej nauki i otwartych danych. Prowadzimy specjalistyczną Bibliotekę im. Zdzisława Stiebera, która znajduje się w kampusie głównym UW.
Sukcesy te nie byłyby możliwe, gdyby nie wewnętrzne reformy dokonywane w instytucie. Po wprowadzeniu w Polsce systemu grantowego instytuty PAN zmodernizowały się i przystosowały do funkcjonowania w warunkach konkurencji o środki na badania. W dyskusjach o reformie PAN i nowej ustawie należy uwzględnić, że one są już zreformowane. Jak widać na przykładzie Instytutu Slawistyki PAN, aktualna Ustawa o PAN nie stanowi bariery rozwoju. Jest nią natomiast niestabilne i niewspierające najlepszych jednostek naukowych finansowanie. Pragnę tu mocno pokreślić, że finansowanie instytutów PAN powinno odbywać się, tak jak obecnie, bezpośrednio przez MNiSW. Należy jednak przeznaczyć na instytuty naukowe PAN więcej pieniędzy i wprowadzić transparentne mechanizmy projakościowe.
Mimo pozyskiwania coraz większej liczby grantów, nie zwiększały się łączne koszty pośrednie, jakimi dysponował Instytut. Przyczyną są niskie nakłady na granty humanistyczne oraz znaczne ograniczenie środków na NCN. Tę finansową stagnację ilustruje wykres 1. Pomysły, by wysokość subwencji związać z wartością pozyskanych grantów są prostą drogą do likwidacji nauk humanistycznych.
Jednak to nie granty powinny być podstawowym źródłem finansowania placówki naukowej, lecz subwencja na utrzymanie potencjału badawczego przyznawana co roku przez odpowiadające za naukę ministerstwo. Chociaż w Polsce miała miejsce pandemia, inflacja, wprowadzono ustawowe podwyżki, nastąpił wzrost kosztów energii i innych kosztów bieżących, to subwencja, czyli główne źródło finansowania, nie wzrasta proporcjonalnie do rosnących kosztów. Sytuację niewspółmiernego do kosztów finansowania ilustruje wykres 2.
Dane w wykresie 2. uwzględniają subwencję roczną na utrzymanie potencjału badawczego oraz dodatkowe środki przyznawane na realizację ustawowych podwyżek dla pracowników naukowych, a także przyznawane jednorazowo zwiększenia subwencji (tzw. dorzutki), czyli wszystkie środki, jakie w danym roku instytut otrzymał z ministerstwa. Wykres uwzględnia tylko koszty wynagrodzeń finansowane z subwencji (pomija wynagrodzenia finansowane z grantów). Przebieg linii szarej ukazuje stosunek wielkości subwencji do kosztów wynagrodzeń wyrażony w procentach. Subwencja w stosunku do kosztów wynagrodzenia znacznie spadła od roku 2019. W dwóch ostatnich latach koszty wynagrodzeń są wyższe niż subwencja, co jest alarmujące. Są to tylko koszty wynagrodzeń, bez uwzględnienia kosztów bieżących na utrzymanie lokali, wydawanie prac naukowych, już nie wspominając o luksusie, jakim są badania, delegacje na konferencje i inne.
Tabela. 1. Finansowanie Instytutu Slawistyki PAN z ministerstwa z uwzględnieniem subwencji stałej, środków na podwyżki ustawowe i tzw. dorzutek.
Z analizy tabeli 1. płyną wnioski:
W 2022 roku, gdy nastąpił wzrost kategorii naukowej Instytutu, subwencja podstawowa wzrosła tylko o 2% w stosunku do roku poprzedniego (kolumna a).
Subwencja podstawowa przyznana w roku 2024 (kolumna a) to suma subwencji i kwoty przyznanej na podwyżki ustawowe dla naukowców (c) z roku 2023.
W 2023 roku instytut dysponował mniejszymi środkami niż w roku 2022 o 692 100 zł. Ponieważ w roku 2023 było mniej pieniędzy niż w 2022, musiał ten rok budżetowy zakończyć się stratą (kolumna e). Ponieważ już w 2023 nastąpił niedobór, kwota na podwyżki wynagrodzeń przyznana w 2024 (b) nie może wystarczyć na zamknięcie roku 2024.
Niewystarczającą subwencję ministerstwo kilka razy zwiększało jednorazowymi dorzutkami (kolumna d), które pozwalały zamknąć dany rok budżetowy wynikiem dodatnim. Te kwoty nie były jednak doliczane do podstawy naliczania subwencji na lata kolejne, więc sytuacja niedoboru narastała.
Subwencja nie była rewaloryzowana w stosunku do inflacji.
Kwoty na podwyżki nie uwzględniały niezbędnych dla funkcjonowania instytutu podwyżek dla pracowników nienaukowych (zespół obsługi badań, biblioteka, wydawnictwo, administracja, obsługa prawna, obsługa informatyczna).
Niewielkie z punktu widzenia finansów państwa kwoty mogłyby ustabilizować sytuację instytutu. Instytut nie może jednak funkcjonować od dorzutki do dorzutki.
Sytuacja Instytutu Slawistyki PAN pokazuje niestabilność obecnego systemu przyznawania subwencji, w którym kategoria naukowa nie ma znaczenia. Konkluzje z debaty nad specyfiką działania algorytmu dla instytutów PAN nie są jednoznaczne. Kluczową rolę odgrywa stała przeniesienia, która w połączeniu ze współczynnikami kadrowymi oraz kosztochłonnością uprawianych dyscyplin, ma nieporównanie większy wpływ na wynik algorytmu niż kategoria naukowa. Subwencja premiuje zatem niezwiązane z jakością badań naukowych parametry funkcjonowania placówek badawczych. Jednocześnie stała przeniesienia od 2019 r. malała rok do roku, co spowodowało, że coraz mniejsza część subwencji przechodzi bezpośrednio na kolejny rok. W przypadku instytutów humanistycznych i społecznych jest to sytuacja niekorzystna. Wzrost subwencji ogranicza także tzw. tunel, np. w roku 2024 subwencja nie może być wyższa niż 106% roku 2023 (i tak otrzymana w 2024 r. nie była wyższa nawet o te 6%).
Jeżeli ktoś teraz myśli, że wynagrodzenia w instytucie są wysokie, to wyjaśniam, że w grupie naukowców w większości są to minimalne stawki ustawowe. Instytut nie ma możliwości podwyższenia wynagrodzeń naukowcom o 30% i pracownikom administracji o 20%, jak to było zapowiadane przez rządzących. Jeżeli ktoś poradzi, że dyrektor powinien zmniejszyć zatrudnienie, to wyjaśniam, że w instytucie posiadającym kategorię A+ nie da się zwolnić badaczy bez szkody dla jakości uprawianej tam nauki. Poza tym, liczba naukowców jest składową algorytmu. Znaczy to, że po zmniejszeniu zatrudnienia, może zmniejszyć się subwencja w roku następnym. Co prawda od 2020 roku nie było spadków subwencji, ponieważ na szczęście zostały one zablokowane, ale dyrektorzy nigdy nie wiedzieli, czy taka blokada będzie utrzymana w roku następnym. Instytuty humanistyczne i społeczne przegrywają w podziale pieniędzy według algorytmu z instytutami z innych wydziałów PAN, które mają wysokie parametry wpływające na subwencję. Nie cieszą nas hasła medialne, tj. „190 milionów dla PAN”, ponieważ z tego wspólnego tortu dostajemy okruszki.
Niedofinansowanie najlepszych jednostek naukowych tworzy niekorzystny wizerunek Polski w oczach europejskich agencji grantowych i potencjalnych partnerów w prowadzeniu badań. Instytut, który mimo najwyższej kategorii wykazuje straty finansowe, może stracić wiarygodność jako konsorcjant i jednostka występująca do Komisji Europejskiej o kolejne granty ERC. Ta sytuacja musi być zauważona i naprawiona przez obecnego ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Instytuty PAN mają funkcjonować w obiegu polskiej nauki na takich samych prawach jak inne podmioty naukowe. Ich pracownicy powinni otrzymywać wynagrodzenia takie same jak w innych placówkach naukowych. Nowa ustawa o Polskiej Akademii Nauk byłaby najlepszą do tego sposobnością, ale instytuty PAN i ich pracownicy nie mogą być zakładnikami w sporach o koncepcję reformy Akademii i czekać zbyt długo na nowe regulacje finansowe. Instytut Slawistyki PAN nie jest jedyną placówką PAN, która równocześnie ma ogromne sukcesy naukowe i poważne problemy finansowe. Dramatyczną sytuację Instytutu Psychologii PAN (również z kategorią A+ i dopiero co otrzymanym grantem z Komisji Europejskiej) ujawnił jego dyrektor w liście otwartym (List otwarty | Instytut Psychologii PAN). Wkrótce następne instytuty humanistyczno-społeczne ogłoszą problemy finansowe, których nie będzie można dłużej ignorować, jeżeli rządowi RP zależy na nauce i na funduszach unijnych.
Wróć