Cyfrowy model 3D trzonowca z Jaskini Stajnia.
Międzynarodowy zespół z udziałem naukowców Uniwersytetu Wrocławskiego i Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN poinformował o najstarszym genomie mitochondrialnym neandertalczyka z Europy Środkowo-Wschodniej. Genom ten, wyizolowany z zęba odkrytego w jaskini Stajnia na Wyżynie Częstochowskiej, ujawnia genetyczne i kulturowe powiązania między obszarem Polski a północnym Kaukazem.
Ząb został znaleziony wśród kości zwierzęcych i kilku kamiennych narzędzi w roku 2007 podczas badań terenowych pod kierunkiem dr. Mikołaja Urbanowskiego. Analiza genetyczna potwierdziła, że pod względem cech paleoantropologicznych morfologia zęba jest typowo neandertalska. Starcie korony wskazuje, że należał on do dorosłego osobnika.
Naukowcy stwierdzili, że genom mitochondrialny z Jaskini Stajnia był najbliższy genomowi neandertalczyka z Jaskini Mezmaiskaya 1 na Kaukazie. Do określenia przybliżonego wieku użyto molekularnego zegara genetycznego. Oszacowano, że znalezisko może pochodzić sprzed około 80 tys. lat. Choć takie oceny bywają obarczone dużym błędem, połączenie tej informacji z zapisem archeologicznym pozwoliło na umiejscowienie szczątków na początku ostatniego zlodowacenia. To ważny okres w dziejach neandertalczyków – niektóre grupy przemieściły się wówczas w kierunku wschodnim do Azji Środkowej. Polska jest obszarem kluczowym dla zrozumienia tych migracji.
Przypuszczalnie głównymi szlakami z obszaru Polski w kierunku Kaukazu były doliny Prutu i Dniestru. Około 100 tys. lat temu klimat gwałtownie się pogorszył i środowisko środkowo-wschodniej Europy zmieniło się z leśnego na bardziej otwarte, zwane stepem mamucim. Sprzyjało ono rozprzestrzenianiu się mamuta, nosorożca włochatego i innych zimnolubnych gatunków. W tych warunkach neandertalczycy podlegali dramatycznym fluktuacjom o charakterze demograficznym. Na tereny znajdujące się powyżej 48° szerokości geograficznej powracali jedynie podczas ociepleń klimatu. Pomimo nieciągłości w zasiedleniu w Europie Środkowo-Wschodniej od początku tych zmian środowiskowych aż po wymarcie neandertalczyków przetrwała tradycja wykorzystywania specyficznych narzędzi bifacjalnych.
Zespoły zawierające tego rodzaju narzędzia, zwane kulturą mikocką, rozprzestrzeniły się w zimnym środowisku obszarów rozciągających się od wschodniej Francji poprzez Polskę aż po Kaukaz. Poprzednie analizy genetyczne wykazały, że dwa główne wydarzenia związane z przemianami demograficznymi w historii neandertalczyków są powiązane z mikocką tradycją kulturową. Około 90 tys. lat temu zachodnioeuropejski neandertalczyk zastąpił lokalną populację ałtajską z Azji Środkowej. Następnie zachodnioeuropejscy neandertalczycy zastąpili lokalne grupy neandertalczyków na Kaukazie. Okres ten trwał co najmniej 45 tys. lat.
Otwór Jaskini Stajnia był przypuszczalnie za wąski, by pozwalać na dłuższe zamieszkiwanie. Najprawdopodobniej pobyty neandertalczyków w tym stanowisku były krótkotrwałe. Mogło mieć ono charakter logistyczny i było zasiedlane podczas wypraw na Wyżynę Krakowsko-Częstochowską.
Wojciech Głodek
