Słowo i obraz w błękicie

Jedną z najważniejszych cech nauk humanistycznych jest ich interdyscyplinarność. Przedstawicielom poszczególnych gałęzi tego rozłożystego drzewa trudno się okopać na swojej działce i nie przyjmować do świadomości dokonań innych, często powstających tuż obok, dyscyplin. Przykładem takiej interdyscyplinarnej pracy jest publikacja Justyny Bajdy Błękitny fin de siècle. Ale jej wartość nie polega jedynie na owej prawdziwie humanistycznej otwartości.

Badania nad kolorem w sztuce i literaturze są, wbrew temu, co mogłoby się wydawać, wciąż zaniedbywane w polskiej humanistyce. Dlatego koncepcja szczegółowej analizy występowania jednej barwy w pewnej epoce jest bardzo interesującą propozycją nie tylko dla badaczy literatury, ale także historyków sztuki. Z całą pewnością będzie to także interesująca lektura dla badaczy historii przełomu wieków, przede wszystkim historii kultury.

Rozważania na temat niebieskości w tekstach Zapolskiej, Przerwy-Tetmajera i Wyspiańskiego poprzedzają dwa rozdziały wstępne ukazujące dzieje stosowania (oraz przemian!) koloru niebieskiego w polskiej i światowej sztuce. Drugi z nich jest poświęcony szczegółowemu zagadnieniu koloru niebieskiego w okresie przełomu XIX i XX wieku, czyli właśnie słynnego fin de siècle’u.

Ogromne znaczenie dla popularyzacji tegoż koloru miała moda. A że Paryż był jej niekwestionowaną stolicą, dlatego też paryski szyk, wyraźnie preferujący błękity i niebieskości, dyktował zasady ubierania się i dekoracji domów w całej Europie, także w Polsce. Błękit miał jeszcze jeden aspekt, jako powiązany z elektrycznością, był symbolem nowoczesności.

Kolejne rozdziały ukazują znaczenie barwy błękitu w twórczości literackiej trójki wybitnych polskich pisarzy przełomu XIX i XX stulecia: Zapolskiej, Przerwy-Tetmajera oraz Wyspiańskiego. Każde z nich wykorzystywało niebieską barwę zgodnie ze swoim stylem pisarskim, temperamentem oraz przeznaczeniem swoich pism.

Zapolska jako z jednej strony dziennikarka i reportażystka, a z drugiej pisarka z pełną świadomością tworzyła powieści zwane „realistycznymi”. Była uważana, a nawet sama się kreowała na polskiego Zolę, bezkompromisowo opisującego otaczającą nas rzeczywistość. Kolor niebieski jako dominanta barwna epoki pojawiał się zatem w twórczości Zapolskiej jako właśnie element rzeczywistości i nie miał specjalnej symboliki.

W sposób oczywisty inaczej rzecz się miała w poetyckiej twórczości Przerwy-Tetmajera i Wyspiańskiego. U tego pierwszego kolor mógł być swoistym elementem symbolistycznego słownika. Odwoływał się on do romantycznej tradycji. Duże znaczenie w jego poezji miała także kolorystyka poszczególnych elementów natury. Niebieskie były niebo, woda czy szczyty gór. Stanowiły one nie tylko element emocjonalnych opisów przyrody, niosły ze sobą istotne treści wyrażone w specyficznym idiomie poety.

Niebieskie tony w twórczości Stanisława Wyspiańskiego widać w listach wysłanych do Lucjana Rydla, będących jednym z najwspanialszych pomników polskiej epistolografii. Ale chyba najważniejszym elementem jego pisarstwa, gdzie kolor stanowił integralną część dzieła, był teatr. Autorka poddaje analizie znaczenie barwy niebieskiej w dramatach i inscenizacjach Wyspiańskiego, wykazując, że niósł on o wiele więcej niż mogło się wydawać na pierwszy rzut oka.

Książka Justyny Bajdy, będąca zbiorem analiz twórczości pisarskiej, jest bardzo ważną i ciekawą prezentacją roli koloru w całym okresie fin de siècle’u, przydatną dla badaczy tego okresu niezależnie od uprawianej dyscypliny.

Justyna BAJDA, Błękitny fin de siècle. Kolor niebieski w kulturze i literaturze Młodej Polski (Gabriela Zapolska – Kazimierz Przerwa-Tetmajer – Stanisław Wyspiański), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2023.