Publiczne uczelnie zawodowe

Rys. 1. Dynamika zmian liczby studentów w poszczególnych rodzajach uczelni (rok 2005 = 100%)

Uczelnie zawodowe starają się na nowo odnaleźć dla siebie instytucjonalną formułę, która umożliwiałaby pełnienie funkcji, do których zostały powołane. Nie sprzyjają temu brak stabilności porządku prawnego, solidnego finansowania, a także niejasne oczekiwania. Nie służą temu również stale zmieniające się nazewnictwo, nieskrywane polityczne partykularyzmy oraz budzące niekiedy wątpliwości reguły przechodzenia do grupy uczelni akademickich.

Konstytutywną cechą publicznych uczelni zawodowych (w przeszłości państwowych wyższych szkół zawodowych), a od trzech lat w przypadku części z nich akademii nauk stosowanych jest regionalny charakter i ukierunkowanie na prowadzenie kształcenia. Sektor uczelni zawodowych powstał w okresie spontanicznych – będących w znacznej mierze poza kontrolą państwa – procesów ekspansji szkolnictwa wyższego, które stanowiły odpowiedź na wzrost aspiracji edukacyjnych Polaków. W pierwszej połowie lat 90. XX wieku ekspansja odbywała się niemal wyłącznie w dużych ośrodkach miejskich i głównie w formule studiów odpłatnych, co nie przyczyniało się zasadniczo do poprawy dostępności studiów. Utworzenie PWSZ było próbą odpowiedzi na nadmierną koncentrację rozwoju gospodarczego oraz kapitału ludzkiego w ośrodkach metropolitarnych, które dodatkowo zostały wzmocnione reformą administracyjną zmniejszającą liczbę województw.

Uczelnie zawodowe lokalizowane w miastach średniej wielkości w założeniu miały zwiększyć dostępność do wyższego wykształcenia dla młodzieży o mniej korzystnych charakterystykach społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Jej szanse – mimo ekspansji szkolnictwa wyższego – były cały czas mocno ograniczone ze względu na ogromny popyt na kształcenie zarówno ze strony osób już będących na rynku pracy, jak również młodzieży z wyżu demograficznego. Ważnym czynnikiem wpływającym na lokalizację tych uczelni była reforma administracyjna, w wyniku której wiele miast utraciło status stolic województwa. Powołanie publicznej uczelni było formą rekompensaty za utratę politycznego prestiżu. Analiza zróżnicowania przestrzennego obecności uczelni zawodowych potwierdza taką właśnie logikę ich lokalizacji (dwie trzecie utworzono w stolicach dawnych województw).

Burzliwe dzieje

Funkcjonowanie publicznych uczelni zawodowych można podzielić na kilka okresów. W pierwszych latach funkcjonowania sektor ten był niewątpliwie beneficjentem wyżu demograficznego, który przekładał się na duże zainteresowanie kształceniem na poziomie wyższym. W szczytowym pod względem liczby studentów roku (2007) w 34 publicznych uczelniach zawodowych kształciło się ponad 100 tysięcy studentów, co oznaczało niespełna 3 tys. studentów na uczelnię. Niestety wzrostowi liczby studentów towarzyszyło powolne, stopniowe zatracanie instytucjonalnej tożsamości tego sektora poprzez utratę możliwości kształcenia w specjalnościach czy posiadania sektorowej komisji akredytacyjnej. Publicznym uczelniom zawodowym zaczęto stopniowo narzucać reguły świata akademickiego. Stało się to w okresie szczególnie dla nich niekorzystnym, bowiem ze względu na specyfikę i sposób publicznego finansowania zostały mocno dotknięte przez zmniejszającą się liczbę studentów. Spadek liczby absolwentów szkół średnich sprawił, że w przeszłości dostępne w ograniczonym stopniu uczelnie akademickie zlokalizowane w ośrodkach metropolitalnych stały się bardziej otwarte dla młodzieży z tak zwanych środowisk defaworyzowanych, tzn. o niskim statusie społecznym, zamieszkałej poza dużymi ośrodkami miejskimi. W efekcie w latach 2006-2021 liczba studentów w publicznych uczelniach zawodowych spadła o połowę (rys. 1).

W warunkach niżu demograficznego, zwiększonej dostępności wyższego wykształcenia oferowanego przez uczelnie akademickie zlokalizowane w dużych ośrodkach miejskich, wzrostu zasobności społeczeństwa i nasycenia rynku pracy absolwentami szkół wyższych publiczne uczelnie zawodowe starają się niejako na nowo odnaleźć dla siebie instytucjonalną formułę, która umożliwiałaby pełnienie funkcji, do których zostały powołane. Nie sprzyjają temu niestety brak stabilności porządku prawnego, solidnego finansowania podmiotowego, a także niejasne, a niekiedy wręcz wewnętrznie sprzeczne oczekiwania. Nie służą temu również stale zmieniające się nazewnictwo, nieskrywane polityczne partykularyzmy oraz budzące niekiedy wątpliwości reguły przechodzenia do grupy uczelni akademickich.

Warto jednak podkreślić, że publiczne uczelnie zawodowe charakteryzują się najwyższym – w porównaniu z uczelniami akademickimi i sektorem uczelni niepublicznych – odsetkiem młodzieży wiejskiej wśród ogółu studiujących. Zdecydowana ich większość działa poza dużymi ośrodkami miejskimi na obszarach określanych niekiedy mianem „pustyni edukacyjnych” ze względu na brak zainteresowania ukierunkowanego biznesowo sektora niepublicznego, będąc dla swoich studentów uczelniami praktycznie jedynego wyboru (Lidia Jastrzębska, 15-lecie PWSZ, perspektywy.pl). Nie ma wątpliwości, że pełnią one bardzo doniosłe funkcje społeczne, mimo że pozostają na marginesie polityki wobec szkolnictwa wyższego. Dotychczas ich głos nie był odpowiednio słyszalny, a problemy, z którymi się zmagają np. w postaci akredytacji PKA, pozostają słabo zrozumiałe dla innych aktorów politycznych.

Rys. 2. Lokalizacja poszczególnych rodzajów uczelni

To wszystko wpisuje się w brak strategicznego namysłu i pomysłu na sektor publicznego szkolnictwa zawodowego, co powoduje, że następuje stopniowe rozmywanie się jego instytucjonalnej tożsamości. Niestety silny nacisk na wertykalną stratyfikację kosztem horyzontalnego zróżnicowania doprowadził do sytuacji, w której status publicznych uczelni zawodowych nieoczekiwanie dla wielu stał się balastem. Efektem były z jednej strony legislacyjne zabiegi zmierzające do zmiany nazewnictwa szkół działających w ramach sektora publicznych uczelni zawodowych, czego ostatnią odsłoną są akademie nauk stosowanych, z drugiej intensywne działania polityczne podejmowane przez władze poszczególnych uczelni w celu uzyskania statusu akademickiego.

W poszukiwaniu scenariuszy

Po 26 latach od przyjęcia Ustawy o wyższych szkołach zawodowych przyszedł czas, aby nie tylko podsumować ich burzliwe losy, ale również zastanowić się nad przyszłością sektora publicznych uczelni zawodowych w Polsce. Zespół badawczy z Katedry Badań nad Nauką i Szkolnictwem Wyższym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu podjął się badania instytucjonalnej tożsamości publicznego szkolnictwa zawodowego (projekt nr NdS/547984/2022/2022 finansowany z programu Nauka dla Społeczeństwa MEiN ). Zamierzamy to realizować poprzez diagnozę wyzwań, z jakimi mierzą się publiczne uczelnie zawodowe oraz zmapowanie pełnego spektrum realizowanych przez nie funkcji w ramach systemu szkolnictwa wyższego, a przede wszystkim regionu. Staramy się patrzeć na sektor, możliwie szeroko ujmując również te uczelnie, które w ostatnim okresie zmieniły status na akademicki, bowiem ich motywy i podjęte starania są poznawczo interesujące.

Jest to projekt interdyscyplinarny, wielowymiarowy i holistyczny (obejmujący cały sektor), w którym jednocześnie bardzo duża uwaga poświęcona jest badaniu uczelni w ich otoczeniu społeczno-ekonomicznym. Poznanie specyfiki lokalnych kontekstów każdej badanej uczelni ma pomóc w lepszym, głębszym i pełniejszym zrozumieniu ich specyfiki, która umyka wielu sektorowym analizom. Mimo że naszą ambicją jest określenie strategii rozwoju sektora publicznych uczelni zawodowych, to jednak zdajemy sobie sprawę, że każda badana przez nas uczelnia musi być traktowana jako osobny fenomen mający specyficzne cechy. Takie podejście analityczne ma zasadniczo trzy główne przyczyny. Po pierwsze, jak już wspomniano, powstanie tych uczelni miało być odpowiedzią na potrzeby rozwojowe obszarów znajdujących się poza centrami metropolitarnymi, a regionalny charakter stanowi konstytutywną cechę tych uczelni. Po drugie, sektor publicznych uczelni zawodowych jest silnie zróżnicowany pod względem profilu instytucjonalnego (wystarczy tylko wspomnieć, że w jego ramach działają uczelnie małe, liczące nieco ponad 300 studentów i duże, będące miejscem nauki blisko 4 tysięcy studentów). Po trzecie wreszcie, badanie tych uczelni w oderwaniu od lokalnych kontekstów społeczno-demograficznych i gospodarczych jest niemożliwe, gdyż wiele wymiarów ich działalności (wspomniana liczba studentów, kierunki kształcenia, kadra) są w dużym stopniu warunkowane przez czynniki o charakterze środowiskowym. Jednocześnie – co warto szczególnie podkreślić – w swych regionach pełnią wiele doniosłych funkcji w sferze społecznej i kulturowej. Stąd wielowymiarowy charakter projektu, w którym przedmiotem analiz są – obok społecznych, demograficznych i ekonomicznych uwarunkowań funkcjonowania publicznych uczelni zawodowych – ich relacje z otoczeniem społeczno-gospodarczym i kulturowym. Szczególną uwagę poświęcimy relacjom z samorządami lokalnymi, które są dla uczelni naturalnym partnerem w działaniach na rzecz rozwoju regionu.

Silnie związki z otoczeniem zewnętrznym – firmowy znak publicznych uczelni zawodowych – nie pozostają bez wpływu na ich funkcjonowanie, dlatego będziemy analizować ofertę kształcenia, aktywność zawodową kadry akademickiej, próbować diagnozy aspiracji i strategii życiowych studentów. W naszym przekonaniu, szczególnie w warunkach niżu demograficznego, mogą one w istotny sposób oddziaływać na ewolucję tożsamości instytucjonalnej publicznych uczelni zawodowych poprzez rozmywanie bądź utrwalanie ich praktycznego charakteru czy też wzmacnianie bądź osłabianie związków z otoczeniem.

Nasze badania mają pomóc w opracowaniu diagnozy kondycji sektora publicznych uczelni zawodowych, włączając w to również podmioty, które w ostatnich latach stały się uczelniami akademickimi. Pozwoli to nam nakreślić scenariusze rozwoju publicznego szkolnictwa zawodowego, uwzględniając różnorodne (polityczne, społeczne, demograficzne) konteksty jego funkcjonowania. Uczelnie regionalne pełnią lokalnie trudną do przecenienia rolę pod względem ekonomicznym oraz kulturowym, ale sektor publicznego szkolnictwa zawodowego niezmiennie przez ponad ćwierć wieku pozostaje na marginesie polityki publicznej. Liczymy na to, że rzetelna diagnoza funkcjonowania publicznych uczelni zawodowych w ich własnym środowisku pozwoli lepiej zrozumieć specyfikę, zająć im odpowiednie miejsce w systemie szkolnictwa wyższego, a przez to pełniej wykorzystać wyjątkowy potencjał.