Fabryki lęków

Ciało jako źródło eksperymentów medycznych to motyw dobrze znany z literatury. Poszukiwanie lektur opisujących budzące grozę przemiany istoty ludzkiej w przerażające monstra jest tyleż fascynujące, co zastanawiające. Co bowiem skłania czytelników do sięgania po pozycje pełne opisów wywołujących strach? Nad tym między innymi zastanawia się Agnieszka Trześniewska-Nowak. W książce o wiele mówiącym tytule W kleszczach lęku autorka zajmuje się analizą specyficznego gatunku prozy, jaką jest thriller medyczny. Jej uwaga skupiona jest przede wszystkim na gronie najpoczytniejszych amerykańskich pisarzy tworzących w tej właśnie konwencji. Nazwiska takie, jak Robin Cook, Tess Gerritsen, Michael Palmer czy Michael Crichton, należą do kanonu wyznaczającego, jak pisze autorka, najbardziej istotne trendy powielane potem przez ludzi pióra na całym świecie. Drobiazgowa analiza ich twórczości jest skonfrontowana z twórczością polskich autorów tego dynamicznie rozwijającego się w naszym kraju gatunku.

W książce złożonej z ośmiu części istotną rolę odgrywa śledzenie wykorzystywanych motywów i wątków, wśród których wyraźnie zarysowuje się podobieństwo do tych występujących w XIX-wiecznych powieściach. Chociaż, jak zaznacza Trześniewska-Nowak, przez współczesnych minione epoki są traktowane pragmatycznie, biorą z nich bowiem tylko to, co ich doraźnie interesuje, to właśnie owe związki pozwalają czytelnikowi „zaspokajać zwykłą ciekawość świata, oswajać rzeczywistość, w której funkcjonuje, z drugiej jednak strony zostaje [on] zaproszony przez pisarzy do gry z wiecznie żywym we współczesnej kulturze wiekiem XIX”.

Kolejne rozdziały obfitują w wiele szczegółów. Znajdziemy w nich zarówno charakterystykę osobliwego gatunku literackiego, jakim jest thriller medyczny, jak i omówienie komponentów, bez których nie może się on obejść. Ciekawie z tej perspektywy wygląda obserwacja miejsc, w których popełniane są zbrodnie, szpitali, gabinetów czy domów spokojnej starości. Cechą charakterystyczną tychże budynków ma być wyraźnie zaznaczony dualizm przestrzeni, w jaskrawy sposób rozdzielający pacjenta od lekarza. W takich okolicznościach chory staje się podrzędnym bytem, obiektem, na którym medyk dokonuje szokujących eksperymentów.

Agnieszka Trześniewska-Nowak zajmuje się także miastem jako odrębnym bohaterem wielu powieści. Na szczególną uwagę zasługuje w tym kontekście Boston, który w jakimś wymiarze przejmuje funkcję dziewiętnastowiecznego Londynu. Autorka obserwuje, jak kształtuje się obraz tej amerykańskiej metropolii w wybranych powieściach, interesuje ją bowiem „wizerunek miasta przesiąkniętego zbrodnią”, pełnego kontrastów, gdzie obok dzielnicy finansowej znajdują się rewiry o mocno podejrzanej proweniencji.

Interesujące w książce jest zwrócenie uwagi na fakt, że to, co obecnie budzi bojaźń wśród sporej grupy ludzi, ma często związek z postępującym rozwojem nauki. Dziś grozę wywołuje klonowanie czy ingerencja w DNA, a dodatkowych powodów do niepokoju przysparzają istniejące gdzieś w świecie tajemnicze laboratoria, w których szaleni naukowcy mają produkować śmiercionośne wirusy. Współczesne thrillery medyczne chętnie korzystają z sensacyjnych doniesień medialnych, odzwierciadlając, a jednocześnie w jakimś stopniu oswajając dziejącą się wokół nas rzeczywistość.

Zajęcie się recepcją lęku w kontekście społecznym, co sprawnie czyni autorka, jest dobrym punktem do rozpoczęcia rozmowy o metodach łagodzenia skutków odczuwania strachu przed chorobą, szpitalem czy kontaktem z lekarzem. Czy źródłem pocieszenia może być kontakt z kulturą popularną, stającą się czymś więcej niż tylko łatwą rozrywką? Warto poszukać odpowiedzi na tak postawione pytanie.

Agnieszka TRZEŚNIEWSKA-NOWAK, W kleszczach lęku. Thriller medyczny w literaturze i kulturze popularnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2022.