Aneta Zawadzka
Tablice z precyzyjnie wykaligrafowanymi nazwiskami, okazałe pomniki lub pomniejsze popiersia, a także wielotomowe biografie, to znane metody upamiętniania ludzi zasłużonych dla polskiej nauki. Nikt nie kwestionuje tego rodzaju sposobów kultywowania pamięci, czasem jednak można odnieść wrażenie, że wraz z chęcią uwiecznienia zamyka się owe osobistości wyłącznie w sferze episteme. Taki model może być nieco onieśmielający dla zwykłego obserwatora, który chciałby dostrzec w znanych postaciach nie tylko dostojne sylwetki, ale przede wszystkim ludzi na co dzień zmagających się, jak każdy, z trudami własnej egzystencji. Doskonałą okazją, by przełamać ten schemat, jest lektura wydanej z okazji 70-lecia Polskiej Akademii Nauk antologii W poszukiwaniu lepszego świata. 20 opowieści o postaciach nauki.
Na czym polega unikatowość tej książki? Otóż na tym, że wielkich traktuje się tutaj bez zbędnego patosu, chroniącego postać niczym werniks warstwę farby na obrazie. To zupełnie inne spojrzenie na ludzi nauki zawdzięczamy z pewnością wyobraźni autorów, którymi są w tym przypadku współcześni polscy pisarze i pisarki. W ich gronie znajdziemy m.in. Stefana Chwina, Macieja Hena, Łukasza Orbitowskiego, Ingę Iwasiów, Joannę Bator czy Izabelę Morską. To oni nakreślili słowem, a zilustrowała graficznie Agata „Endo” Nowicka, portrety wybranych i związanych z naszym krajem ludzi reprezentujących różne dyscypliny naukowe. Listę otwiera Mikołaj Kopernik, tuż za nim znajdziemy Jana Heweliusza, a potem jeszcze m.in. Marię Skłodowską-Curie, Józefę Joteyko, a także Floriana Znanieckiego, Ludwika Hirszfelda, Marię Zakrzewską i Zofię Kielan-Jaworowską. Mistrzowie pióra dokonali własnych interpretacji poszczególnych postaci, każdy inaczej, w swoim własnym stylu, przy użyciu wybranej przez siebie metody. Orbitowski np. posłużył się bajką, Hen wykorzystał formę eseju, a Inga Iwasiów poprowadziła ze swoim bohaterem osobisty dialog. W ten sposób odsłonili przed nami pełen rozterek świat naukowców, niebędących w ich wersji wyalienowanymi i zamkniętymi w dusznych laboratoriach badaczami, skupionymi wyłącznie na swojej pracy, ale pełnymi pasji, uczuć i namiętności ludźmi, u których ratio często kapituluje pod wpływem emocji. Jesteśmy więc świadkami żarliwej miłości ogarniającej Ignacego Domeykę, patrzymy, jak chęć ulżenia ciału, rozpalonemu od panującego skwaru, sprowokowała Mariana Smoluchowskiego do zażycia niebezpiecznej kąpieli w rzece w czasie trwania epidemii czerwonki i podziwiamy upodobanie Bronisława Malinowskiego do noszenia czerwonych tenisówek, do których skarpetki dobierała mu mama.
Oddając się lekturze stworzonych na potrzeby książki, jakże zróżnicowanych form narracyjnych zanurzamy się w wykreowanej przez ich twórców rzeczywistości. Udane przełamanie powszechnie obowiązującego, klasycznego w swej formie, sposobu traktowania wszystkich zasłużonych dla nauki, jest dowodem na to, że o ludziach wielkich można mówić inaczej. Nadanie żywotności skostniałym czasem wizerunkom, powoduje, że możemy ich dotknąć, a ich spiżowe monumenty mają szanse rozgrzać się pod wpływem ciepła naszych dłoni, zaś zimno materii obowiązujących schematów może zacząć kruszeć właśnie za sprawą imaginacyjnych i warsztatowych zdolności pisarzy. Ich słowa bowiem, niczym dłuta rzeźbiarza, potrafią wydobyć z twardego marmuru całkiem nowy kształt postaci. To uzmysławia nam jeszcze jedną rzecz, a mianowicie, że wszelkie przejawy twórczej kreatywności mogą mieć różne odcienie, ale wszystkie je łączy nieustanne pragnienie przekraczania granic. Czy to w nauce, czy w pisarstwie rzecz przecież polega na wiecznym dążeniu do eksplorowania kolejnych obszarów. Nic to, że czasem przychodzi za to zapłacić bardzo wysoką cenę, o czym przekonało się wielu ze sportretowanych bohaterów.
Aneta Zawadzka
W poszukiwaniu lepszego świata. 20 opowieści o postaciach nauki, red. Jerzy DUSZYŃSKI, Anna PLATER-ZYBERK, Eliza KĄCKA, Polska Akademia Nauk, Warszawa 2022.
Elektroniczna wersja do pobrania lub czytania online na https://pan.pl/20Postaci/
Wróć