W poszukiwaniu swojego głosu

Fot. Stefan Ciechan

Ideą przewodnią książki W stronę samorealizacji. Re-decyzje życiowe kobiet jest założenie, że jedną z dróg prowadzących do samorealizacji kobiety jest wprowadzenie zmian redefiniujących jej dotychczasowe życie.

„Czy żyję w sposób, który głęboko mnie zadowala i który prawdziwie mnie wyraża?”

Carl Rogers

„W »przejęcie kontroli nad własnym życiem« wpisane jest ryzyko związane z otwarciem się całego mnóstwa różnorakich możliwości”.

Anthony Giddens

Przeprowadziłyśmy badania biograficzne wśród kobiet, które zadeklarowały dokonanie istotnych zmian życiowych. Kobiety opowiadały nam o świadomie wybranych kierunkach życia i swoich pragnieniach o tym, aby wieść „nowe” życie w stosunku do ich dotychczasowego wzoru działania, odmienne od przekazów rodzinnych, doświadczeń kobiet z ich „rodu” czy pokolenia. Nasze analizy doprowadziły nas do opracowania modelu re-decyzji, w którym pokazujemy, jak przebiega proces zmiany sposobu samorealizacji kobiety, a także trzech porządków biograficznych, są one próbą uogólnienia procesów biograficznych doświadczanych w kontekście zmian życiowych.

Poszukiwanie własnej autentyczności, czyli cykl zmiany sposobu samorealizacji

W modelu re-decyzji życiowych opisujemy, jak przebiega cykl zmiany sposobu samorealizacji kobiety. Cykl ten obejmuje cztery etapy rozwojowe i tym samym cztery typy re-decyzji życiowych. Model składa się z przecięcia dwóch wymiarów, po których kobiety najczęściej poruszały się w swoich autonarracjach.

Pierwszy wymiar określamy jako rozwój wielokierunkowy „wszerz” vs rozwój jednokierunkowy „w głąb”. Obrazuje on indywidualne preferencje i dążenia związane z zapotrzebowaniem kobiety na rodzaj i ilość stymulacji/doświadczeń w zakresie rozwoju osobistego i zawodowego. Pokazuje dwa przeciwstawne sposoby ujawniania i realizowania własnego potencjału.

Drugi wymiar został przez nas nazwany: (nie)swoim głosem vs swoim głosem. Kategorią kluczową jest w nim pojęcie „głosu”, czyli tego, co i kogo kobiety mają na myśli, opowiadając o kluczowych decyzjach w swoim życiu. Dwa wyróżnione bieguny, (nie)swoim głosem i swoim głosem, pozwalają na zestawienie z jednej strony głosu, który został społecznie skonstruowany na podstawie tego, co mówią Inni, a z drugiej – głosu, który kobieta słyszy jako swój własny. Konsekwencją tej wielogłosowości są dwa różne konteksty dla rozwoju kobiety.

Przecięcie dwóch opisanych wymiarów daje cztery etapy doświadczania siebie w procesie samorealizacji wraz z przypisaniem typu re-decyzji charakterystycznego dla każdego z tych okresów:

Pierwszy etap cyklu zmiany sposobu samorealizacji przejawia się w re-decyzjach równoległych. Wydają się one najmniej nasycone autonomią spośród wszystkich czterech wyróżnionych odmian re-decyzji, ale stanowią odkrywczy etap w rozwoju osobistym. Na tym etapie zmiana samorealizacji dokonywana jest w granicach bezpieczeństwa, tzn. obok tego, co osoba ma uwewnętrznione, do czego czuje się przyzwyczajona i zobowiązana („bo tak się robi”; „bo tak mnie wychowano”; „bo taka jest rola kobiety w mojej rodzinie” – cytaty pochodzą z wypowiedzi kobiet). Oznacza to, że kobiety równolegle, obok własnej ścieżki rozwojowej i aktualnego stylu życia, zaczynają realizować się w czymś, co pozwala im spełniać własne pragnienia i doświadczać siebie w poczuciu większej deklarowanej autentyczności. Pomimo zmiany siebie, którą kobieta zaczyna odczuwać, nadal w dużym stopniu stosuje się do rodzinnych/społeczno-kulturowych zasad, zakazów i powinności. Może o tym świadczyć np. trzymanie w tajemnicy, ze strachu przed oceną rodziców, faktu rozpoczęcia nowych studiów. Zmiana samorealizacji w tym przypadku polega więc nie tyle na dawaniu sobie przyzwolenia na inny sposób bycia i swobodną ekspresję w nim, lecz bardziej na częściowym odebraniu siły głosom osób ważnych dla tożsamości osobistej i społecznej. Głosy te nadal są ważne w podejmowaniu decyzji życiowych, ale nie na tyle, żeby nie podejmować próby realizowania siebie w zupełnie inny sposób niż dotychczas.

Drugi etap w procesie samorealizacji to etap przemian na zasadzie re-decyzji rozproszonych. Rozpoczyna się w nim proces poszukiwania wewnętrznego głosu i kierowania się nim w podejmowaniu decyzji. Można go określić jako fazę orientacyjną, w której kobieta zaczyna uświadamiać sobie własne pragnienia, na początku bardzo różne, trudne do pogodzenia. Jest to czas, kiedy kobieta daje sobie przestrzeń na eksperymentowanie – z dużą otwartością na nowe i z towarzyszącym poczuciem, że chciałaby dosłownie wszystkiego i jednocześnie trudno jej z czegokolwiek zrezygnować – a co więcej, kiedy najlepiej z niczym nie wiązać się na stałe. Tym decyzjom o zmianie sposobu samorealizacji towarzyszy lęk przed dokonaniem niewłaściwego wyboru. Dlatego często na tym etapie kobieta pozostawia sobie otwarty dostęp do wielu opcji pracy i związanych z nimi różnych stylów życia. Podejmuje wiele aktywności, ale bez pełnego zaangażowania i przekonania, że to jest właśnie to, co chciałaby robić w przyszłości. Zachęcające na tym etapie cyklu samorealizacji jest rosnące poczucie siły w stopniowym odkrywaniu swoich możliwości. W tym procesie na pierwszy plan narracji wysuwa się odwaga do bycia blisko siebie, eksperymentowania i wyprawienia się w świat, bo ten budowany na dotychczasowych zasadach staje się niewygodny i ograniczający. Re-decyzja rozproszona jest bardziej nasycona autonomią niż równoległa, ponieważ kobieta dostrzega wiele potencjalnych możliwości dla siebie oraz podejmuje próby, aby dowiedzieć się, gdzie czuje się najbardziej sobą i gdzie jest jej miejsce, z jednoczesną wolnością od zobowiązania się do czegoś lub podporządkowania się komuś.

Trzeci etap samorealizacji opiera się na re-decyzjach skoncentrowanych. Obrazuje on taką przemianę w życiu kobiety, w której pozwala ona sobie na wyjście ze starego porządku życia i wejście w zupełnie nowy obszar doświadczania siebie. Oznacza to, że jest w stanie podjąć ryzyko radykalnej przemiany, koncentruje się na jednym wyborze, podejmuje decyzję i podtrzymuje ją z pełnym zaangażowaniem, co było trudne na etapie re-decyzji rozproszonych. Co więcej, kobieta nadaje nowym sprawom ważność i priorytet, a z innymi świadomie się żegna. Jak wynika z analizowanych biografii, najczęściej są to re-decyzje polegające na przejściu z pracy w systemie korporacyjnym do innej aktywności zawodowej (w naszych badaniach np. stanie się podróżniczką utrzymującą się z pisania czy właścicielką dużej agroturystyki). Osoba na tym etapie już wie, jak chce żyć, a czego nie chce w swoim życiu. Uznaje swoje zasoby i ograniczenia, następnie na ich podstawie dokonuje zmiany najlepszej dla siebie w danym kontekście życia. Na tym etapie cyklu kobiecie towarzyszy większy spokój i chociaż podejmuje decyzje o bardzo ryzykownym charakterze, robi to w zaufaniu do siebie. Wydostaje się z rozproszenia charakterystycznego dla poprzedniego etapu, jest bardziej wolna od obaw i wątpliwości. Zmiany te, naszym zdaniem, mają charakter transgresji psychologicznej w ujęciu Józefa Kozieleckiego, ponieważ polegają na wyjściu poza to, kim jestem i co posiadam. Osoba doświadcza tej transgresji wówczas, gdy podejmuje działania poznawcze i praktyczne, w których przekracza granice swoich dotychczasowych osiągnięć, wychodzi poza przestrzeń, w której toczyło się jej życie. Aktywności te zaspokajają jej potrzeby i pragnienia, rozwijają nowe zdolności i umiejętności twórcze, sprzyjają otwarciu się na własne doświadczenia. Dodają też odwagi, rodzą się w poczuciu wolności od tego, co myślą i mówią inni. Na tym etapie kobieta zdaje sobie sprawę, że: „to wcale nie było takie trudne, niepotrzebnie tyle czekałam”. Czas rozproszenia, wbrew pozorom, był jednak konieczny do ugruntowania się we własnych decyzjach. Kosztem życiowym na tym etapie samorealizacji jest nagła utrata „dobrobytu” w rozumieniu odejścia z dobrze płatnej pracy czy utraty wsparcia osób, na których można było do tej pory polegać. W tych narracjach pojawia się także wątek samotności w doświadczaniu nowej siebie. Re-decyzje skoncentrowane, ze względu na swą przełomowość w życiu, w sposób jednoznaczny weryfikują najbliższe otoczenie rodzinne i społeczne kobiety, w postaci „rozejścia” dotychczas budowanych i długotrwałych relacji (rozstania z partnerem życiowym, wyjścia z danego środowiska zawodowego, przerwania relacji rodzinnych). Najczęściej dzieje się tak, ponieważ jedna lub druga osoba w relacji przestaje widzieć przestrzeń dla siebie w układzie zbudowanym na nowych zasadach. W wielu przypadkach, jak okazało się po kilku latach naszych badań, poczucie osamotnienia nie towarzyszyło kobietom długo. Wcześniej czy później spotykały się z ludźmi w takich relacjach – osobistych i zawodowych – w których mogły realizować swój autorski projekt życia w poczuciu autentyczności i współpracy.

Czwarty etap samorealizacji to czas re-decyzji komplementarnych. Na tym etapie rozwoju osobistego doświadczaną przez kobiety zmianą jest integracja wewnętrzna na dwóch poziomach: ja w relacji do nowej aktywności (pracy, stylu życia) oraz ja w relacji do innych po dokonanej przemianie. Ważny jest tu okres przejściowy, który pozwala dojść do tego etapu wewnętrznej zgody pomiędzy tym, co we mnie, a tym, co na zewnątrz. W opowieściach wszystkich narratorek wspólnym doświadczeniem było przejściowe oddalenie się od najbliższego środowiska życia. U jednych kobiet przejawiało się ono w postaci dystansu emocjonalnego – przejściowego wycofania się i ochłodzenia relacji z najbliższą rodziną/przyjaciółmi czy okresowego zerwania relacji w środowisku zawodowym. U innych ta potrzeba dystansu przyjmowała postać geograficznego oddalenia się poprzez:

– zmianę kręgu kulturowego i podróż (np. wyjazd z rodzinnej wsi/miasta; studia jako ucieczkę z miejsca zamieszkania; wyjazd z Polski w okresie PRL do Wiednia; wyjazdy poza kontekst Europy, np. do Stanów Zjednoczonych czy Australii);

– przeniesienie się do środowiska zawodowego o innych wartościach (zmiana typu organizacji lub zupełna zmiana środowiska pracy, np. od pracy w korporacji na wysokim stanowisku do nauki jogi w Indiach, a następnie podjęcia pracy jako nauczycielka w szkole jogi).

Okres różnicowania się na tle swojego otoczenia poprzez przekroczenie granic fizycznych lub/i symbolicznych dla większości badanych kobiet jest elementem koniecznym na drodze do dokonania re-decyzji życiowej – ponownego rozpoznania siebie, własnych pragnień oraz sposobów ich realizacji. „Przejście na drugą stronę” w re-decyzjach komplementarnych służy poznaniu siebie w zupełnie innych warunkach życia, przeciwstawnych do tych, które kobieta zna ze swojej rodziny, grupy rówieśniczej, grupy społecznej czy kręgu kulturowego, w którym żyła do tej pory.

Sens komplementarności polega w istocie na oswojeniu innego siebie, co byłoby niemożliwe w tych samych warunkach życia. Nie ma końca samorealizacji, gdyż autonomię i poczucie autentyczności naszym zdaniem buduje się cały czas od początku – na różnych etapach życia, w różnych rolach i relacjach doświadczamy siebie inaczej. Dobrym przykładem ciągłości zmiany w nas zachodzącej jest przeczytanie swojego dziennika z przemyśleniami sprzed kilku lat, starych wiadomości na skrzynce mailowej czy smsów ze starego telefonu. Pomimo nieswoistego doświadczenia innej siebie sprzed lat, intuicyjnie kontaktujemy się z tą samą osobą, widzimy przejawy czegoś, co aktualnie doświadczamy. Jednym z czynników ułatwiających zmianę, oprócz autonomii własnej, jest otoczenie dające przyzwolenie na zmianę.

„Rozwijanie skrzydeł”, „milowe koki”, „deus ex machina”, czyli kontynuować, zrywać, skakać na głęboką wodę

Zróżnicowany i wielowątkowy materiał empiryczny pozwolił wyróżnić trzy porządki biograficzne, które traktujemy rozwojowo, pojawiają się bowiem w różnych okresach i okolicznościach życia. Są dynamizowane przez czas biograficzny, aktywność narratorek, procesy decyzyjne (re-decyzje w naszym ujęciu) oraz czynniki zewnętrzne (zdarzenia losowe, konteksty społeczno-historyczne, konteksty zbiorowe). Do uchwycenia tego, co jest najbardziej charakterystyczne dla danego porządku, przydatna okazała się metafora. Możemy więc mówić o następujących porządkach biograficznych:

Życie postrzegane jako „rozwijanie skrzydeł”. Wyróżniony porządek obrazuje działania podejmowane na rzecz realizowania planów życiowych mających na celu zmianę swojego usytuowania w przestrzeni społeczno-geograficznej. W historii życia miało to miejsce, gdy narratorki sukcesywnie podejmowały się – na rzecz wybranej linii rozwojowej (cele, plany, projekty życiowe, marzenia) – np. takich działań, jak: edukacja, przekwalifikowanie się, rozwijanie zainteresowań, realizowanie marzeń. Zmiany w życiu rozmówczyń dokonują się więc na zasadzie kontynuacji – ewolucyjnie. W tych opowieściach wyróżniamy proces „zadomawiania się”, który w jednych narracjach przyjmuje formę całożyciowego procesu (etapów), w innych z kolei ma charakter cykliczny (powracających sposobów działania w nowych kontekstach). Ten porządek biograficzny opowiadany jest z perspektywy „odmieńca”, czyli w kontrze do zastanego świata – ja vs inni, ja vs znany świat. Narracje kobiet łączy chronologiczna struktura czasowa, a główną kategorią porządkującą doświadczenia biograficzne jest ciągłość.

Życie postrzegane jako „milowe kroki”. Drugi zaproponowany porządek obrazuje życie złożone z różnych odrębnych od siebie okresów i okresu „przejścia”, który prowadzi do wieloaspektowych zmian życiowych. W historii życia ma to miejsce, gdy narratorki realizują już zupełnie nowe aktywności rozwojowe. Kolejne okresy życia doświadczane są na zasadzie nieciągłości pod względem preferowanych wartości oraz realizowanych celów i zadań życiowych. Zmiany życiowe dokonują się na zasadzie zerwania i konstruowania zupełnie nowego projektu życiowego. Narracje kobiet łączy formuła opowiadania historii życia na zasadzie zamkniętych rozdziałów, a główną kategorią porządkującą doświadczenia biograficzne jest spełnienie.

Życie postrzegane jako „deus ex machina”. Zmiany życiowe mają tutaj charakter gwałtownie rozwiązanej „akcji życia” i rozpoczętej nowej drogi życia. Główną kategorią porządkującą doświadczenia biograficzne jest nieprzewidywalność. Decyzje życiowe zaskakują kobiety i ich najbliższe otoczenie. Istotną rolę odgrywa tutaj podróż. Stawiamy hipotezę: zmiany „deus ex machina” wpisują się w biografie kobiet-podróżniczek. Nagła zmiana wymaga bowiem narzędzia, które wybija daleko poza uniwersum dotychczasowego życia, może nim być właśnie podróż.

Nasze rozmówczynie odkrywają możliwość samorealizacji i nieprzypisywania się do jednego miejsca, grupy pochodzenia, zawodu czy roli społecznej. To zmiany i przesunięcia wzbogacają ich doświadczenia i pomagają im refleksyjnie konstruować pozytywny obraz siebie. Kobiety, dokonując re-decyzji, bez wątpienia przemieszczają się w sensie geograficznym (podróżują, emigrują, przeprowadzają się), mentalnym (uczą się słuchać swojego autentycznego głosu w dialogu z głosami rodzinnymi i społeczno-kulturowymi), zawodowym (eksperymentują z nowymi kompetencjami, zadaniami i są mobilne na rynku pracy), relacyjnym (odchodzą od tradycyjnie pojętych ról żony, matki, partnerki) i społecznym (przekraczają oczekiwania i „obowiązki” względem różnych grup społecznych). Bardzo często – podróż (samotna, daleka, poza utartymi szlakami), szeroko pojęta aktywność twórcza oraz praca z ciałem – w narracjach wprowadzają ruch i dynamizują procesy re-decyzji. Zakładamy, że re-decyzje mają pozytywny charakter i nie stanowią formy „ucieczki” od sytuacji trudnych przez podejmowanie kolejnych wyzwań, projektów.

Artykuł jest prezentacją książki Wydawnictwa Uniwersytetu Łódzkiego W stronę samorealizacji. Re-decyzje życiowe kobiet.