Ile płacimy za dostęp?

Tabela 1. Zasoby i wykorzystanie WBN w 2020 r.

Wirtualna Biblioteka Nauki to unikalny zbiór naukowych cyfrowych zasobów literaturowych i baz danych dotyczących zasobów literaturowych oraz ich powiązań i wykorzystania, a także działania wspierające, prowadzone przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie WBN gromadzi i udostępnia całemu środowisku naukowemu w Polsce ponad 26 tys. tytułów czasopism oraz ok. 157 tys. książek. W kolekcji objętej tzw. licencją krajową, która daje swobodny dostęp pracownikom i studentom z ponad 500 polskich uczelni i instytucji naukowych, znajduje się ponad 5 tys. czasopism wydawanych przez wydawnictwa Elsevier, Springer i Wiley, periodyki z grupy „Science” i „Nature”, „Lancet” i „Cell”, około 142 tys. książek, bazy bibliometryczne Web of Science i Scopus oraz narzędzia analityczne InCites i Scival.

Pozostałe kolekcje czasopism – często wydawane przez stowarzyszenia naukowe, takie jak American Chemical Society, American Physical Society (tzw. society jouurnals), lub poszczególne uniwersytety, takie jak Oxford University Press, Cambridge University Press i ok. trzydzieści innych – dostępne są dla członków konsorcjów polskich uczelni i instytucji w ramach tzw. licencji konsorcyjnych. ICM jest koordynatorem zakupu większości tego typu licencji.

Tylko w 2020 roku polscy naukowcy pobrali z WBN ok. 19,5 miliona artykułów i rozdziałów książek.

Po trzech ostatnich latach trudnych i długotrwałych negocjacji prowadzonych przez ICM z czołowymi wydawcami, WBN daje polskim naukowcom również możliwość publikowania w czasopismach międzynarodowych w otwartym dostępie. W roku 2020 opublikowano w OA ponad 3,6 tys. artykułów, które zostały przedpłacone zbiorczo w ramach nowych umów licencyjnych, a których pierwszym autorem jest badacz zatrudniony w polskiej instytucji naukowej.

Całkowity koszt zakupu wszystkich licencji krajowych, około 50% kosztów licencji konsorcyjnych oraz koszty obsługi WBN (które stanowią ok. 1% calkowitej sumy), są pokrywane z corocznych dotacji Ministerstwa Edukacji i Nauki. Obsługa WBN jest realizowana przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego na zlecenie ministerstwa. ICM prowadzi negocjacje i zawiera umowy z wydawcami lub dystrybutorami i członkami konsorcjów, administruje dostępem sieciowym i publikowaniem otwartym, zajmuje się wsparciem użytkowników, szkoleniami oraz prowadzi portal wbn.icm.edu.pl. Wszystkie te zadania realizuje od wielu lat czteroosobowy zespół obsługi licencji WBN w ICM prowadzony przez dr. Pawła Grochowskiego. W negocjacjach z wydawcami stronę polską reprezentuje dyrektor ICM. Roczny koszt zakupu licencji krajowych i zagranicznych wyniósł w 2020 roku 256 mln zł. Na sumę tę składa się 195 mln zł na licencje krajowe oraz 61 mln zł na licencje konsorcyjne.

Początki WBN sięgają roku 1996, kiedy z inicjatywy ówczesnego dyrektora ICM, prof. Marka Niezgódki, został uruchomiony krajowy serwer chemicznych baz danych Beilstein i Gmelin, a wkrótce potem serwer bazy abstraktowej Medline oraz jednej z pierwszych na świecie elektronicznej kolekcji pełnotekstowej zawierającej kilkadziesiąt wiodących czasopism biomedycznych oraz czasopisma „Science” i „Nature”. Zasoby te zostały udostępnione początkowo kilkunastu największym uczelniom oraz kilku instytutom naukowym na zasadzie licencji konsorcyjnych zakupionych dzięki dofinansowaniu przez Komitet Badań Naukowych. Zawartość serwerów ICM zwiększała się stopniowo i w 2009 r. obejmowała 3 tys. czasopism udostępnianych ponad 100 uczelniom i instytutom naukowym w kraju. W 2010 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego wprowadziło pełne finansowanie wybranych zasobów w ramach licencji krajowych. Ten model funkcjonuje obecnie. Licencje krajowe to unikalne na świecie rozwiązanie. W innych krajach podobne zasoby są kupowane dopiero od kilku lat i na razie jedynie na zasadzie licencji konsorcyjnych dla ograniczonej liczby instytucji. Licencje krajowe są stosowane jedynie przez kilka krajów europejskich, ale tylko dla pojedynczych baz bibliometrycznych. Niektóre kraje borykały się z zachowaniem ciągłości swoich licencji, np. konsorcjum niemieckich instytucji akademickich na ponad rok zerwało umowę konsorcyjną z wydawnictwem Elsevier, co musiało zostać zrekompensowane przez indywidualne subskrypcje czasopism finansowane przez poszczególne instytucje.

Zasoby, z których mamy prawo korzystać na podstawie licencji krajowych i konsorcyjnych, są udostępniane bezpośrednio z zagranicznych serwerów należących do wydawców lub firm agregujących publikacje z różnych źródeł, a część tych zasobów jest archiwizowana na serwerach ICM z prawem bezterminowego udostępniania. Zasoby licencyjne są dostępne dla wszystkich pracowników i studentów w uprawnionych instytucjach, jak również mobilnie z użyciem osobistych kont użytkowników. Z WBN mogą też korzystać goście bibliotek akademickich i naukowych na terenie tych bibliotek. Bazy bibliometryczne są wykorzystywane także przez administrację uczelni i instytutów badawczych oraz przez instytucje finansujące naukę.

W ostatnich latach istotnym elementem WBN stało się publikowanie otwarte. Pierwszy program tego typu dla polskich autorów działa od 2010 r. w ramach licencji krajowej na czasopisma Springer. Od 2014 r. w ramach WBN jest finansowany udział Polski w międzynarodowym programie publikowania otwartego Scoap3. Programy te wpisały się w międzynarodową inicjatywę otwartej nauki, mającą na celu zmianę modelu publikowania i otwarte udostępnianie wyników badań naukowych finansowanych ze środków publicznych. Do dzisiaj wciąż dominuje tradycyjny „model subskrypcyjny”, w którym czasopisma naukowe są finansowane z opłat subskrypcyjnych za dostęp wnoszonych przez osoby, instytucje lub konsorcja instytucji. Model ten jest na świecie stopniowo zastępowany modelem otwartym, w którym koszt publikacji ponoszony jest przez autora lub instytucję, w której jest on afiliowany (w praktyce najczęściej przez instytucję), która finansuje dane badania. Dzięki temu publikacja jest natychmiast dostępna dla wszystkich użytkowników internetu bez żadnych opłat. W 2018 r. międzynarodowa grupa agencji i fundacji finansujących badania naukowe, wspierana przez Komisję Europejską oraz Europejską Radę ds. Badań Naukowych, ogłosiła Plan S, którego celem jest pełne wprowadzenie modelu otwartego. Polska jest w tej grupie reprezentowana od samego początku przez Narodowe Centrum Nauki, które wprowadziło już obowiązek publikowania otwartego w przyznawanych przez siebie grantach.

Plan S zakłada, że w okresie przejściowym badania naukowe mogą być publikowane w tzw. czasopismach hybrydowych, które zawierają zarówno artykuły subskrypcyjne, jak i otwarte. Czasopisma udostępniane w ramach licencji WBN są w większości hybrydowe, a już 8 umów z wydawcami czasopism w ramach WBN ma od 2019 r. charakter umów transformacyjnych. Znaczy to, że obejmują one licencję na dostęp do czasopism przy jednoczesnym stopniowym przesuwaniu kosztów z dostępu na finansowanie publikowania otwartego dla polskich autorów w tych czasopismach.

We wszystkich czasopismach WBN Polscy autorzy publikują ponad 10 tys. artykułów rocznie. W 2020 r. w ramach umów transformacyjnych WBN opublikowano ponad 3,6 tys. artykułów otwartych, których koszt jest wliczony w koszt licencji krajowych i konsorcyjnych albo stanowią one bezpłatny dodatek do tych licencji. W pierwszych czterech miesiącach 2021 w ramach umów WBN polscy autorzy opublikowali już ponad 1,1 tys. artykułów w dostępie otwartym (dane niepełne).

Wirtualna Biblioteka Nauki, stworzona i prowadzona od 1996 roku przez ICM, stanowi bezcenny zasób naukowy dla całego środowiska naukowego w Polsce. Dzięki konsolidacji licencji dostępu do literatury naukowej w skali kraju oraz stworzeniu pojedynczego punktu negocjacyjnego, siła przetargowa Polski jest niezwykle mocna. Przeciętny koszt dostępu do pojedynczego artykułu na wolnym rynku wynosi ok. 30-40 euro, a koszt jednej publikacji w dostępie otwartym to od 2 do 3 tys. euro. Dzięki WBN koszt jednego pobrania artykułu kształtuje się na poziomie ok. 1-2 euro, czyli WBN umożliwia nie tylko niezwykle szeroki, demokratyczny dostęp do literatury, ale również oszczędności rzędu 15-40 razy na każdym pobraniu.

(Zasoby WBN oraz ich wykorzystanie przez polskich naukowców przedstawione są w tabeli.)