Zalążki centrów doskonałości

Maciej Żylicz

Idea centrów doskonałości naukowej nie jest nowa, jako kraj jesteśmy spóźnieni o jakieś 20 lat. Powstawanie takich centrów w Polsce ma ogromne znaczenie. Większość funduszy unijnych jest przeznaczona na współpracę międzynarodową, która sama w sobie jest niezwykle ważna i cenna, ale ma efekt uboczny – emigrację z Polski wielu świetnie wykształconych młodych ludzi. Mobilność kadry naukowej jest pozytywnym elementem budowania umiejętności przyszłych naukowców. Każdy, kto po doktoracie zamierza kontynuować karierę naukową, powinien zdobyć doświadczenie pracy badawczej za granicą. Chcielibyśmy jednak, aby najlepsi z nich wracali do Polski i pomagali nam zmieniać rzeczywistość. Wracając, muszą mieć warunki do uprawiania nauki przynajmniej na porównywalnym poziomie do tego, z jakim zetknęli się podczas zagranicznego stażu. Miejsc, które oferują takie warunki, jest w Polsce bardzo mało. Właśnie dlatego musimy budować zalążki centrów doskonałości naukowej, które przyciągną do Polski talenty z całego świata, w tym naszych rodaków obecnie pracujących naukowo za granicą. Od wejścia Polski do UE z kraju wyjechało przeszło 2 mln osób, z czego jedna czwarta z wyższym wykształceniem.

Dzięki wsparciu Funduszy Europejskich dla Nowoczesnej Gospodarki (FENG) w latach 2023-2029 Fundacja na rzecz Nauki Polskiej będzie finansować Międzynarodowe Agendy Badawcze (MAB). W ramach projektów MAB wspierane będzie tworzenie (lub rozwój już istniejących) wyspecjalizowanych, wiodących w skali światowej centrów doskonałości naukowej, w których możliwe będzie osiągnięcie międzynarodowej konkurencyjności badań. Jednostki te powinny być zlokalizowane w jednym miejscu (aby osiągnąć masę krytyczną i synergię działania), mogą być to ośrodki samodzielne lub wydzielone w strukturze już istniejących instytucji. Nad rozwojem każdego centrum ma czuwać międzynarodowe gremium doradcze oraz partner (lub partnerzy) instytucjonalny z zagranicy. Wsparcie programu FENG ma służyć wdrożeniu w Polsce najlepszych światowych praktyk w zakresie prowadzenia badań naukowych na najwyższym światowym poziomie, identyfikowania programów i tematów badawczych, polityki personalnej, zarządzania pracami B+R i komercjalizacji ich wyników. Ponadto, w działaniu tym można uzyskać komplementarne wsparcie projektów wyłonionych w konkursach Horyzont Europa w obszarze Widening participation – teaming for excellence (ToE).

W maju br. ogłosiliśmy dwa pierwsze konkursy MAB: zarówno dla laureatów programu ToE, jak też ogólnodostępny, w tym dla już istniejących MAB-ów. Nabór wniosków rozpoczął się 31 maja br. i będzie trwał do 30 czerwca. Kolejne konkursy będę ogłaszane w przyszłych latach, aż do wyczerpania alokacji przewidzianej w FENG, czyli ok. 445 mln zł. Planujemy sfinansowanie ok. 12 centrów MAB w latach 2023-2029.

W poprzedniej unijnej perspektywie finansowej ze środków Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój powstało 14 centrów MAB. Już dziś można powiedzieć, że wyniki naukowe osiągnięte przez niektóre z nich są imponujące i zmieniają reguły gry w swojej dziedzinie, a ich ważnym aspektem jest możliwość komercjalizacji z perspektywą uzyskania przewagi na globalnym rynku (można się o nich dowiedzieć więcej m.in. z cyklu wywiadów opublikowanych kilka tygodni temu w tygodniku „Polityka”).

Niewątpliwym osiągnięciem programu MAB jest zwiększenie międzynarodowej widoczności Polski. Świadczą o tym nawiązane przez ośrodki MAB partnerstwa naukowe z prestiżowymi instytucjami z zagranicy, takimi jak np. Uniwersytet Oksfordzki, Uniwersytet Princeton, Królewski Instytut Technologiczny w Sztokholmie i wiele innych. Wśród badaczy pracujących w MAB pięć osób to laureaci grantów ERC. Prof. Wojciech Knap, kierownik ośrodka CENTERA, zdobył niedawno, na podstawie wyników uzyskanych w projekcie MAB, ERC Advanced grant. Warto wspomnieć także o wyjątkowych sukcesach naukowych osiągniętych w wyniku realizacji projektów MAB. Badacze z ośrodka BRAINCITY, kierowanego przez prof. Leszka Kaczmarka i prof. Ewelinę Knapską, opracowali założenia do celowanej terapii autyzmu. Prof. Tomasz Dietl, kierownik jednostki MagTop niedawno rozwiązał zagadkę kwantowego spinowego zjawiska Halla. Prof. Maciej Wojtkowski wraz z zespołem (MAB ICTER) opracował innowacyjną metodę obrazowania siatkówki za pomocą tzw. fluorescencji ze wzbudzeniem dwufotonowym, która pozwala sprawdzić w mikroskali, czy komórki odpowiedzialne za proces widzenia działają prawidłowo. Naukowcy z Centrum Optycznych Technologii Kwantowych MAB, kierowanego przez prof. Konrada Banaszka, zbudowali procesor kwantowy, który można wykorzystać do rozwiązywania skomplikowanych praktycznych problemów z zakresu spektroskopii i przetwarzania danych zapisanych w fotonach (więcej informacji: www. mab.fnp.org.pl).

Na podstawie doświadczeń realizacji programu MAB w POIR wprowadzamy w działaniu MAB FENG kilka ważnych zmian w obszarze zarządzania tworzonymi ośrodkami. W zależności od statusu jednostek MAB finansowanych z POIR otrzymały one od 35 do 45 mln zł do wydatkowania do końca 2023 r. W polskich warunkach są to ogromne pieniądze. Okazało się, że nie jesteśmy administracyjnie przygotowani do realizacji tak dużych budżetów, w których obowiązują procedury zamówień publicznych. W przypadku centrów finansowanych z programu FENG budżety będą mniejsze, tj. do ok. 30 mln zł w przypadku klasycznych jednostek MAB oraz do 8 mln euro dla MAB-ów realizujących również program Teaming. To właśnie strona administracyjna realizacji projektów okazała się największym wyzwaniem. Większość MAB-ów jest „przyklejonych” do dużych instytucji naukowych i często rodzi to poważne problemy, także dotyczące relacji międzyludzkich (wyższe pensje w centrach MAB, status pracowników administracyjnych instytucji finansowanych z kosztów ryczałtowych MAB, zdarzające się czasem u dyrektorów centrów braki umiejętności zarządczych, mimo doskonałego poziomu naukowego itp.). Niektórzy dyrektorzy traktują przyznane finasowanie jak kolejny grant na projekt badawczy, tracąc z oczu cel programu MAB, jakim jest tworzenie centrów doskonałości, w których zespoły naukowe ściśle i synergicznie ze sobą współpracują. Szefowie MAB-ów powinni też zapewnić funkcjonowanie powstałej jednostki na podobnych zasadach przez 5 lat po zakończeniu finansowania POIR.

W nowym konkursie rekrutacja dyrektorów będzie prowadzona nie tylko na podstawie kryterium jakości nauki uprawianej przez kandydatów, ale także ich osiągnięć i kompetencji w obszarze zarządzania dużymi zespołami naukowymi oraz w zakresie komercjalizacji wyników badań. Kandydaci, którzy już wcześniej byli zaangażowani w tworzenie i zarządzanie istniejącymi ośrodkami, poza przedstawieniem nowej oryginalnej agendy badawczej dotyczącej ważnych dla społeczeństwa i gospodarki wyzwań i mającej stanowić misję centrów, będą musieli się wykazać kompetencjami umożliwiającymi kierowanie centrum doskonałości. Ocenie podlegać będzie także stopień zaawansowania komercjalizacji wyników naukowych i skuteczność istniejącego w jednostce systemu wdrażania wyników do gospodarki.

Fundacja na rzecz Nauki Polskiej tworzy centra naukowe, dążąc do tego, aby w sposób trwały zaistniały one na mapie Polski i stały się zalążkiem centrów doskonałości, które realizują ambitne programy naukowe i wdrożeniowe prowadzące do rozwiazywania ważnych dla społeczeństwa i gospodarki wyzwań.