Krzysztof Szewior
Rys. Sławomir Makal
Zachodzące przemiany społeczne i technologiczne modyfikują otoczenie szkół wyższych, a w konsekwencji ich działalność badawczą i dydaktyczną. Wprawdzie różni je kontekst kontynentalny i narodowy, jednakże kierunek zmian wydaje się powszechnie obowiązującym. Determinuje go bowiem ta sama gama czynników na podłożu presji modernizacyjnej oraz integrowania systemów w otwartym i globalnym środowisku. Dla szkół wyższych w Europie warunki ramowe działania stanowią: charakter środowiska społeczno-gospodarczego, powiązanie oraz oddziaływanie z otoczeniem społeczno-gospodarczym, europeizacja i usieciowienie, otwarta nauka i cyberprzestrzeń, model kreowania i zarządzania wiedzą oraz polityki publiczne i zmiany instytucjonalne.
Wpływ otoczenia na szkolnictwo wyższe i naukę widoczny jest na wielu polach, najczęściej jest to wpływ na kierunek i tempo ich rozwoju, kreowanie ekosystemów wiedzy, kooperację i transfer wyników badań naukowych. Fakt występowania odmiennych modeli społeczeństwa i gospodarki, przynależności edukacji i badań do kompetencji państw narodowych (UE), skutkują pluralizmem rozwiązań instytucjonalnych, a także dysproporcjami w efektywności i jakości wyników. Zróżnicowanie rozwoju i struktur niesie ze sobą wielość doświadczeń i potrzeb rozwojowych. Jednakże równolegle standaryzuje się praca środowiska akademickiego wskutek procesów globalizacji/europeizacji oraz rozkwitu otwartej wiedzy i nauki. Charakter tych przestrzeni przekłada się na modele polityk sektorowych (efekt naśladownictwa, otwarta metoda koordynacji), badawczo-rozwojowych. Kreują one wartości i cele (rozwój zrównoważony, europejski model socjalny, społeczeństwo obywatelskie). Zmienia się z jednej strony funkcja wiedzy, która silnie strukturyzuje społeczeństwa i gospodarki narodowe, zaś z drugiej gospodarka 4.0 oczekuje funkcjonalnego dostosowania uczelni, jej nauczania, standardów uprawiania nauki. Cele i wartości społeczno-kulturowe odnajdują się w ich ustroju wewnętrznym, w roli poszczególnych środowisk i specyfice odpowiedzialności (partycypacja i interesariusze).
Przestrzeń relacji szkół wyższych z otoczeniem wypełniają: zorientowanie na innowacyjność i wyzwania społeczne, promowanie przedsiębiorczości i nowoczesnego zarządzania, współpraca, transfer i komercjalizacja.
Uczelnie osiągają innowacyjność łącząc: przedsiębiorczość, transfer i kooperację. Innowacyjność potrzebuje otwartych i interaktywnych relacji, sprzężeń, rozwijania i dystrybucji wiedzy. Uważa się, że tylko uczelnie aktywne badawczo dysponują potencjałem zmiany siebie i otoczenia, ale zależnie od swego charakteru przejmują zróżnicowaną odpowiedzialność. Nowoczesne instytucje potrafią współkształtować środowisko, uwzględniając ludzi, gospodarkę, podmioty publiczne i w tej formule nawiązywać do wyzwań milenijnych czy welfare state. Stanowi to podstawę rozwoju sieci naukowych i zasobów wiedzy. W zorientowaniu na rozpoznanie wyzwań społecznych oraz wyjściu im naprzeciw widzi się wyraz odpowiedzialności uniwersytetów i nauki.
Przedsiębiorczość i wynalazczość rozwijają się kompleksowo, obejmują wszystkie grupy interesariuszy. Intra– i entrepreneurship oznaczać powinny nie tylko probiznesową inklinację, znajomość mechanizmów zarządzania wiedzą, standardy prawne ochrony własności intelektualnej czy podstaw przedsiębiorczości. Lecz także – co ważne dla nauk społecznych i humanistycznych – określoną postawę akademików i studiujących, definiowaną poprzez ich operatywność, pomysłowość, etyczność i zaangażowanie. Każda uczelnia posiada przecież własną specyfikę, na bazie której wypracowuje formułę swej obecności w szerszym środowisku.
Kooperacja i transfer są jednocześnie środkiem i celem rozwoju nauki i systemu społeczno-gospodarczego. Strony wypracowują punkty styczne i wspólne mianowniki. Zachowując niezależność funkcjonalną i organizacyjną, w większym stopniu to uczelnie dokonują przekształceń wewnętrznych i modelu zarządzania. Współpraca – w zależności od potencjału stron – może przebiegać w formule (elitarnych) sieci, partnerstw, franczyzy, kooperacji projektowej, klastrów, campusów, laboratoriów. Poprawia poziom integracji w ramach ekosystemu wiedzy i wokół wspólnych wyzwań, redukuje koszty i ryzyko uprawiania nauki. Dla kooperacji ważny jest czynnik bliskości i wzajemnego uzupełniania. Wymusza instytucjonalizację ról i funkcji, standaryzację pracy, transparentność finansową i wyników. Przybiera różną postać i jest prowadzona wieloma ścieżkami, odpowiadając specyfice uczelni. Są to ścieżki: dydaktyczna, praktyk i kształcenia dualnego, badawcza, usługowo-procesowa (np. w sferze społecznej), przemysłowo-technologiczna, międzynarodowa. Formatami kooperacji są kampusy, stowarzyszenia, centra badawcze i dydaktyczne. Skupiają szereg podmiotów o różnym statusie, współkreują klastry, sojusze naukowe, linie badawcze (np. o długim okresie wsparcia), startupy. Centra badawcze i dydaktyczne miewają interdyscyplinarny charakter, koncentrują się wokół wybranych obszarów, kojarzą przedstawicieli polityki i gospodarki. Warunkiem ich skutecznego funkcjonowania jest dwustronny transfer wiedzy, który ma cechy publicznego zaangażowania. Uniwersytety traktują transfer jak proces, zarówno pierwotny i pojemniejszy względem komercjalizacji. Dotyczy to szczególnie nauk społecznych i humanistycznych, które oddziałują na otoczenie poprzez usługi doradcze, analityczne, zarządzania publicznego. Ujmując szeroko wymianę wiedzy i technologii, jako zabieg wielokierunkowy, odnajduje się go albo w obrębie instytucji (kampusy, platformy, wspólne pola badawcze), albo w szerszym ekosystemie wiedzy/innowacji. Co do zasady służy on efektywnemu wykorzystaniu i rozwojowi inicjatyw naukowych.
Partnerstwo rodziło się w kooperacji uczelni i instytucji otoczenia, jest skutkiem dojrzewania rozwiązań, odpowiedzią na nowe plany i strategie rozwoju. Partnerstwa mają różną postać, od luźnej współpracy po strategiczne alianse ze wspólnymi instytucjami. Cechuje je duża dynamika przekształceń. Spotyka się rozwiązanie, w ramach którego partnerstwa strategiczne prowadzi się poprzez sieci naukowe, a ich cel sprowadza się do tworzenia przestrzeni badawczej i testowej. Centrom wyznacza się priorytety dotyczące: interdyscyplinarności, zorientowania na wyzwania społeczne czy tworzenia formuł transformacyjnych – łączenie dwóch podmiotów, wskazanie obszaru badań w postaci tzw. pomostów badawczych. Rozwiązanie to poszerza zakres kooperacji o atuty drugiej strony, pozwala zastosować niestandardowe rozwiązania. Strategiczne partnerstwa mogą tworzyć sieci i związki, czym podnoszą reputację i rozpoznawalność, kojarzą komplementarne kompetencje (np. w ramach klastrów doskonałości), inicjują pomosty badawcze czy ścieżki kształcenia.
Transfer technologii, prowadzony pod wieloraką postacią, adresowany jest szczególnie do gospodarki i przemysłu. Wykorzystuje się wiele jego duktów, np.: kampus przemysłowy, stowarzyszenia badawcze, inne celowe instytucje, np.: inkubatory, centra przedsiębiorczości, obszary badawcze, ośrodki przesyłu wiedzy o zasięgu regionalnym lub ogólnokrajowym (np. WTZ Austria). Instytucje te i przedsięwzięcia działają w reżimie zadaniowym lub projektowym. Dominującymi kanałami transferu są: patenty i licencje, uniwersytecka przedsiębiorczość, programy, działalność kliniczno-diagnostyczna, wdrożeniowa. Nie należy zapominać o nieco szerszym zjawisku, w jakim lepiej czują się nauki społeczne i humanistyczne, tzn. o transferze wiedzy, oddziaływaniu, inicjowaniu procesów zmian – te dziedziny nauki udaje się z sukcesem integrować ze środowiskową funkcją wobec miasta, regionu, z zarządzaniem publicznym.
Oddziaływanie UE na naukę i uniwersytety zachodzi w trzech wymiarach: tworzenia i integrowania europejskiej przestrzeni badań, szkolnictwa wyższego oraz infrastruktury badawczej; posługiwania się strategiami, planami, instytucjami oraz instrumentami wsparcia; kreowania instytucji i mechanizmów nadzoru, controllingu i ewaluacji.
Zbieżnym celem ERA i EHEA jest budowanie spójnego „wewnętrznego” rynku badań, przepływ wiedzy, osób i technologii, bowiem cyrkulacja wiedzy uchodzi za piątą wolność EU. Zacieśnianie relacji przyśpiesza rozwój, poprawia konkurencję i alokację zasobów. ERA skupia się na promocji B+R oraz na zazębianiu i integrowaniu organizacji badań i instytucji naukowych. Dąży się do tworzenia ram wsparcia w budowaniu nowoczesnego społeczeństwa i konkurencyjnej gospodarki, odpornej technologicznie i zapewniających bezpieczeństwo. W urzeczywistnianiu ERA pomocne są przede wszystkim efektywne narodowe systemy badawcze, zorientowane na podejmowanie najważniejszych zagadnień oraz należycie wykorzystujące inwestycje publiczne. Na poziomie zasobów ludzkich za kluczowe uchodzą otwarte rynki pracy dla naukowców, wczesna samodzielność badawcza, środowiskowa inkluzja. Z kolei w dążeniu UE do bycia liderem zaawansowanej wiedzy i technologii niezbędne są: właściwa cyrkulacja i upowszechnianie wiedzy naukowej oraz międzynarodowa współpraca. Oddziaływanie UE przebiega w myśl strategii i map rozwoju, i integruje sfery: dydaktyczną wielu szczebli nauczania, badawczo-przemysłową, społeczno-rozwojową regionów i gospodarek narodowych. Dąży się do tworzenia pomiędzy nimi punktów stycznych, do harmonizacji i modernizacji oraz – finalnie – do umacniania europejskiej naukowo-technologicznej konkurencyjności.
Realizowana ścieżka rozwoju szkół wyższych pozwala dostrzec dwa zjawiska, tj. europeizację modelu humboldtowskiego oraz globalizację (najlepszych) uniwersytetów europejskich. Łącznie orientują się one na europejską przestrzeń badawczą i edukacyjną, na standardy uprawiania nauki oraz zintegrowanie z celami rozwojowymi UE (Horyzont Europa). Podkreśla się wagę przynależności do prestiżowych organizacji, stowarzyszeń i sieci naukowych, co z jednej strony potwierdza posiadaną pozycję, a z drugiej wzmacnia aktywność badawczą i dydaktyczną. Stanowi także wyraz unijnej subsydiarności (np. ESFRI). Wprawdzie uczelnie wypracowują na potrzeby swego doskonalenia własne rozwiązania, ale nie do przecenienia są warunki ramowe tworzone przez poszczególne państwa: dyplomacja naukowa i otoczenie biznesowo-finansowe (Szwajcaria), kojarzenie nauki z ekspansją gospodarczo-technologiczną (Niemcy), promocja narodowych wartości (np. język francuski w międzynarodowej Genewie). W krajach rozwiniętych cywilizacyjnie i technologicznie nauka wraz z ekonomią wzajemnie się uzupełniają w roli luksusowego towaru eksportowego.
Otwarta nauka wyraża w swej najpełniejszej formie symbiozę globalności świata i nauki. Nie koncentrując się wyłącznie na przekazywanej treści, rozwija jej narzędzia, metodologię. Zabiega o kumulowanie i nieskrępowany dostęp do wyników. Jej atutem jest natychmiastowy obieg informacji, możliwość przeniesienia, testowania, ewaluacji. Na tej bazie wszczepia się badania do nauczania akademickiego, dostarczając jednocześnie metod i narzędzi dydaktycznych (Open Methodology, Open Education). Pozwala środowisku doskonalić standardy pracy i uprawiania nauki. Open należy traktować jako zasób inwestycyjny i jednocześnie przestrzeń ekspansji, akcelerator rozwoju nauki i otoczenia poprzez efekt synergii (Citizen Science). Perspektywa politologiczna i społeczna jednocześnie podpowiada, że Open Knowledge/Science pomagają ustrzec się przed monopolizacją ośrodków wiedzy (i władzy) oraz wspomagać wyrównywanie dysproporcji rozwojowych. Ponadto w Europie otwartość nauki, społeczeństwa i gospodarki ułatwia pogłębienie europeizacji – ośrodki akademickie i badacze sprawniej się integrują, a także efektywniej kooperują.
W ostatnim okresie szczególnie na znaczeniu zyskała cyberprzestrzeń. Wkroczyły do niej: zarządzanie uczelnią, nauczanie, komunikacja naukowa, popularyzacja wiedzy, dyplomowanie, procedury awansowe. Rozwój nowych metod i narzędzi dydaktycznych jawi się jako najbardziej aktualne wyzwanie cyberedukacji oraz rozwoju otwartej nauki, baz danych i zasobów wiedzy. Digitalizacja jest korzystna dla uczelni pod względem finansowym i organizacyjnym, dlatego należy oczekiwać hybrydyzacji w zarządzaniu i świadczeniu usług. Mieszane modele organizacji pracy będą wymagać rozwoju i stałego doskonalenia w sferze badań, kształcenia, ewaluacji. Nowe kompetencje studenta/absolwenta muszą zostać powiązane z zapleczem IT, tak też rozwijane wspólnie i postrzegane przez pracodawców.
Specyfika wyzwań badawczych ma charakter przekrojowy (np. zdrowie, żywność, energia, środowisko, komunikacja), zatem i badania muszą być inter– i międzydyscyplinarne, istotne społecznie oraz „zakotwiczać” naukowców. Wokół nich uczelnie budują ścieżki badawcze, politykę kadrową, tworzą kierunki studiów. Przywiązują wagę do zarządzania wynikami badań, danymi i do ochrony własności intelektualnej (menadżeryzm wiedzy). Do wykształcenia się z uczelni podmiotów typu instytucja wiedzy i ucząca się niezbędne okazały się trwałe inwestycje w kapitał ludzki i kulturę organizacyjną. Ale jednocześnie podkreśla się ewolucję i nieodzowność progresji otoczenia. Wymienność ról usługobiorcy, zleceniodawcy, płatnika badań zacieśnia relacje, tworzy powiązania i zależności, uwspólnotawia decyzje/ryzyko oraz przyspiesza procesy modernizacyjne. Dotychczasowe zadania uczelni, sprowadzające się do realizowania badań naukowych i nauczania, uzupełniono kolejnymi, tj. zinstytucjonalizowanym zarządzaniem wiedzą i zorganizowaną, wielosektorową dystrybucją i jej komercjalizacją.
Popyt na wiedzę generuje zapotrzebowanie na (wysokiej jakości) badania naukowe, stąd kluczowość autonomii badawczej i niezależność instytucjonalna uniwersytetów oraz przeświadczenie, że do wytworzenia takiej wiedzy niezbędne pozostają węzłowe zasoby własne i otoczenia. Użyteczność wiedzy odnosi się w szczególności do jej relewantności społeczno-ekonomicznej.
Uniwersytet musi prowadzić badania naukowe w kooperacji z otoczeniem, by być innowacyjnym, by współkształtować dydaktykę zorientowaną na potrzeby modernizacyjne. Poprzez badania kreuje ścieżki rozwoju akademickiego, integruje środowisko naukowe i otoczenie. Uniwersytety uprawiają szeroki zakres badań: podstawowe, aplikacyjne i stosowane. Badaniom podstawowym nadaje się priorytet, gdyż rozwijają dyscypliny, mają potencjał do przełomowych zmian. Prowadzi się je w „ich rdzeniu i na obrzeżach”, przekrojowo, na styku dyscyplin i pomiędzy ośrodkami. Z kolei badania stosowane definiuje się problemowo.
Środowiskiem aktywności uczelni są jednocześnie poziomy: narodowy, unijny, globalny oraz cyberprzestrzeń, przy czym każdy z nich wprowadza specyficzne wymogi (np. prawne, jakościowe), stanowi wyzwania (np. konkurencyjność, technologizacja), a także otwiera pole do własnego rozwoju i ich penetracji. Adaptacja organizacji i modelu zarządzania szkół wyższych dokonuje się z uwagi na modyfikacje powinności i ewolucję środowiska. Ulega reorientacji społeczna funkcja podstawowych wytworów działalności uczelni, a one same przybierają cechy instytucji społeczno-gospodarczych, funkcjonalnie zintegrowanych z otoczeniem i działających na jego rzecz. Do sprofilowania uniwersytetów przyczyniły się programy i strategie rozwoju szkolnictwa wyższego, wymuszając mechanizm konkurencji ich mocnymi stronami, a te atuty z upływem czasu przerodziły się w wiodące obszary badań (doskonałość badawcza). Następnie uczelnie zinstytucjonalizowały je w strukturze i funkcjach (centra, klastry, kampusy, szkoły doktorskie).
Uczelnie – jako społecznie zaangażowane i odpowiedzialne – uwzględniają aspekty socjalne i etniczne grona studiujących, kadry akademickiej. Generalnie dąży się do urzeczywistnienia zasady, że powinny one odzwierciedlać struktury/obraz społeczny przez pryzmat kategorii płci, pochodzenia społecznego, zaplecza socjalno-ekonomicznego. Promują mobilność i umiędzynarodowienie, kształcenie przez całe życie. Realizują trzecią misję uniwersytetu i jednocześnie się profilują. Pełniąc rolę środowiska pracy i pracodawcy, są wspólnotą wszystkich pracowników i pokoleń, zwracając szczególną uwagę na osoby młode. Dominuje model zrównoważonego rozwoju w kulturze organizacyjnej (work-life balance) i zielony ład (energooszczędność, ekologizm, wegetarianizm w żywieniu zbiorowym). Oczekuje się nie tyle receptywności uniwersytetów, ile: integrowania kształcenia i badań naukowych na rzecz zmiany społecznej; aktywnej postawy wobec otoczenia; kooperacji zorientowanej na oddziaływanie, rozwój i dystrybucję wiedzy; innowacyjności, doskonalenia i pomnażania zasobów; nowoczesnego podejścia do zarządzania oraz integrowania różnych środowisk; działania w poczuciu odpowiedzialności za rozwój wiedzy i względem społecznych wyzwań.
Tekst bazuje na analizie i wnioskach zawartych w autorskiej książce pt. Uniwersytet (w) sieci, Warszawa 2021.
Dr hab. Krzysztof Szewior, politolog, pracuje na Wydziale Nauk Politycznych i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego
