Klaudia Muca
Współcześnie nauka ma coraz bardziej globalny charakter. Rosnąca liczba międzynarodowych projektów naukowych, konsorcjów badawczych czy po prostu wspólnych publikacji, w powstawanie których zaangażowanych jest wiele różnych podmiotów, tworzy bardzo specyficzną przestrzeń do rozwoju wiedzy i ponadnarodowej wymiany. W ostatnich latach na określenie relacji międzynarodowych w obszarze nauki coraz częściej stosuje się pojęcie dyplomacji naukowej. Jednak dyplomacja naukowa to nie tylko współpraca międzynarodowa. Jej celem jest również wzmacnianie roli nauki we współczesnym świecie oraz w świecie, który dopiero ma nadejść.
To właśnie z powodu nieustannie postępującej globalizacji wiedzy dyplomacja naukowa jest tak istotna we współczesnym świecie. Można ją usytuować w obszarze stosunków międzynarodowych, gdzie zbiegają się interesy nauki i polityki zagranicznej (Pierre-Bruno Ruffini, Science and Diplomacy: A New Dimension of International Relations, Berlin 2017, s. 2). Można ją również zdefiniować jako ramę dla istniejących praktyk współpracy międzynarodowej realizowanych za pośrednictwem nauki, które mają na celu głównie tworzenie nowej wiedzy, ale także rozwijanie relacji i identyfikowanie obszarów synergii pomiędzy naukowcami, projektami i państwami. Naukę można więc wykorzystać do rozwijania i utrzymywania stosunków międzynarodowych.
Opisane wyżej praktyki to typ dyplomacji naukowej nazywany nauką dla dyplomacji. Pozostałe dwa typy to dyplomacja dla nauki i nauka w dyplomacji. Dyplomacja dla nauki oznacza, że działania dyplomatyczne mogą wspierać mobilność badaczy i przepływ idei naukowych oraz pośredniczyć między badaczami i instytucjami badawczymi w celu nawiązania relacji. Natomiast nauka w dyplomacji odnosi się do wykorzystywania wiedzy naukowej w międzynarodowych negocjacjach, dotyczących kwestii kluczowych dla całego globu, takich jak zmiany klimatyczne czy globalne bezpieczeństwo. Relacja nauki i dyplomacji jest zatem wielowymiarowa i przejawia się w rozmaitych obszarach polityki zagranicznej oraz świata naukowego.
Zaprezentowany podział na trzy rodzaje praktyk naukowo-dyplomatycznych został wprowadzony podczas konferencji, która odbyła się w Londynie w czerwcu 2009 roku i była wspólnym przedsięwzięciem Towarzystwa Królewskiego w Londynie (Royal Society) oraz American Association for the Advancement of Science (AAAS). Konferencja i towarzyszący jej raport, zatytułowany New Frontiers in Science Diplomacy [Nowe granice dyplomacji naukowej] (Royal Society, New frontiers in science diplomacy, 2010, https://royalsociety.org/news-resources/publications/2010/new-frontiers-science-diplomacy/, dostęp: 13.05.2024), są traktowane obecnie jako kamienie milowe w rozwoju dyplomacji naukowej, umożliwiające bardzo praktyczną konceptualizację tego rodzaju dyplomacji (Lorenzo Melchor, Izaskun Lacunza, Ana Elorza, Peter McGrath, Charlotte Rungius, Tim Flink, Ewert J. Aukes, What Is Science Diplomacy?, w: S4D4C European Science Diplomacy Online Course, Moduł 2, Wiedeń 2020). Narracje wyjaśniające, jakie powstały przy okazji tej konferencji oraz w trakcie towarzyszących jej działań, takich jak publikacje i komentarze pokonferencyjne, zwracały uwagę na fakt, że dyplomacja naukowa nie jest nową i przełomową ideą czy praktyką, ale z pewnością stanowi przydatną ramę do działań, których celem jest rozwiązywanie problemów globalnych w bardziej systematyczny i autorefleksyjny sposób. Dyplomacja naukowa odpowiada na aktualną potrzebę oswojenia stanu międzynarodowej współzależności oraz służy jako forum dla konstruktywnych działań prowadzonych na poziomie ponadnarodowym.
Dyplomacja naukowa, choć stanowi stosunkowo nową ramę konceptualną dla relacji międzynarodowych w obszarze nauki, stała się już praktyką zinstytucjonalizowaną. Warto wspomnieć o ważnej roli American Association for the Advancement of Science (AAAS), międzynarodowej organizacji non-profit z siedzibą w Waszyngtonie, w promowaniu koncepcji dyplomacji naukowej. W 2012 roku stowarzyszenie zaczęło wydawać pismo „Science & Diplomacy”, które służy jako miejsce dyskusji na temat najnowszych osiągnieć w dziedzinie dyplomacji naukowej i retroaktywnej refleksji na temat wykorzystywania dyplomacji naukowej w przeszłości, szczególnie w okresach kryzysów o charakterze globalnym, np. wojen światowych. Stowarzyszenie organizuje także szkolenia dla przyszłych dyplomatów naukowych, aktywnie angażując się w upowszechnianie wiedzy z zakresu tej rozwijającej się dziedziny dyplomacji.
Innym ważnym podmiotem dyplomacji naukowej jest Sojusz na rzecz Dyplomacji Naukowej Unii Europejskiej (European Union Science Diplomacy Alliance). Sojusz jest częścią unijnego ekosystemu dyplomacji naukowej, opartego na strategiach opracowanych w ramach trzech projektów finansowanych z programu Horyzont 2000: EL-CSID, InsSciDE i S4D4C. Dyplomacja naukowa jest ważnym elementem polityki UE, ponieważ ułatwia współpracę międzynarodową – która jest jednym z priorytetów Europejskiej Przestrzeni Badawczej, opracowanych w 2000 roku – i otwieranie się na świat, co jest z kolei jednym z celów polityki UE w zakresie badań i innowacji (Izaskun Lacunza, Ana Elorza, Leire Leguina, Lorenzo Melchor, How Does the European Union Practice Science Diplomacy?, w: S4D4C European Science Diplomacy Online Course, Moduł 4, Wiedeń 2020). Nauka jest kluczowym aktywem polityki zagranicznej UE, dlatego dyplomacja naukowa stanowi istotne narzędzie pozwalające na wzmocnienie pozycji UE na świecie.
Obszarem, w którym dyplomacja naukowa jest aktywnie i produktywnie używana, są międzynarodowe sojusze uniwersytetów europejskich, takie jak Una Europa czy EUTOPIA. Sojusze skupiają się na identyfikowaniu synergii między uniwersytetami, zespołami projektowymi lub indywidualnymi badaczami – synergie te są kluczowymi punktami wyjścia dla rozwoju wpływowych ponadnarodowych organizacji. Chociaż większość z tych sojuszy nie określa swoich działań mianem dyplomacji naukowej, używają dyplomacji naukowej w praktyce, co oznacza, że inwestują swoje wysiłki w zorientowaną na działanie refleksję na temat kluczowych kwestii globalnych oraz w budowanie wpływowych sojuszy, dobrze przygotowanych do stawiania czoła przyszłym wyzwaniom.
W obszarze dyplomacji naukowej zaczęto już prowadzić systematyczną refleksję naukową nad omawianym rodzajem dyplomacji i jej rolą zarówno w rozwoju nauki, jak i nawiązywaniu współpracy międzynarodowej. Książka Pierre’a-Bruna Ruffiniego Science and Diplomacy: A New Dimension of International Relations, opublikowana w języku angielskim w 2017 r., stanowi dość szczegółową i wpływową rekonstrukcję rozwoju dyplomacji naukowej w XX wieku, składającą się z dużej liczby studiów przypadków, które informują o celach, metodach i rezultatach dyplomacji naukowej. Warto wspomnieć, że drzwi do polskiej refleksji nad dyplomacją naukową również zostały otwarte. W 2020 roku Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (UMCS) wydał książkę pt. Dyplomacja naukowa. Koncepcja – praktyka, zwracającą uwagę na istotną rolę naukowców z różnych dziedzin w debatach międzynarodowych i przedstawiającą analizę polskiej dyplomacji naukowej ostatnich lat. Jako jeden z nielicznych krajów, który stworzył i utrzymał pozycję dyplomaty naukowego w strukturach rządowych (w Ministerstwie Spraw Zagranicznych), Polska aktywnie angażuje się również w praktykowanie dyplomacji naukowej i teoretyzowanie na jej temat.
Zaprezentowana wyżej infrastruktura dyplomacji naukowej – publikacje, konferencje, ponadnarodowe sojusze i projekty itp. – pozwala dostrzec, jak ważna staje się ta dyplomatyczna perspektywa oraz ile wysiłku wkłada się obecnie w rozwój możliwości wpływania na politykę globalną poprzez naukę.
Dyplomacja naukowa ma za zadanie wspierać różne podmioty naukowe i polityczne w radzeniu sobie z wyzwaniami współczesnego świata, korzystając jednocześnie z informacji i wsparcia ze strony nauki opartej na dowodach empirycznych. Wysiłki mające na celu przybliżenie naukowcom i dyplomatom perspektywy dyplomacji naukowej oraz szkolenie przyszłych dyplomatów naukowych stanowią dowód na to, jak ważnym celem stało się wzmacnianie relacji międzynarodowych w obliczu wyzwań o charakterze globalnym.
Dyplomacji naukowej nie należy jednak postrzegać jako leku na wszystkie wyzwania pojawiające się na styku stosunków międzynarodowych i nauki. Obie te dziedziny nie są politycznie neutralne. Każda akcja dyplomatyczna realizowana jest w określonym kontekście, np. wiąże się z interesem narodowym lub reprezentowaną instytucją. Ponadto przy opracowywaniu każdej interwencji dyplomatycznej warto krytycznie rozważyć kwestię globalnych nierówności i podziałów, które bardzo mocno oddziałują na politykę międzynarodową. Przyszłe praktyki dyplomatyczno-naukowe należy więc uzupełnić o krytyczną refleksję nad stosowanymi przez dyplomację naukową praktykami i performatywną siłą tych praktyk, umożliwiającą wpływanie na przyszłe relacje międzynarodowe.
Dr Klaudia Muca, Uniwersytet Jagielloński