Freskant – słowo mało znane

Malarz fresków, czyli freskant, był mistrzem, którego zdolności, wraz z wiedzą techniczną, były połączeniem mistrzostwa i odwagi. Należy pamiętać, że malując al fresco, czyli na mokrym tynku, musiał zakończyć pracę w ściśle określonym terminie, gdyż wyschniecie tynku powodowało poważne trudności, mogły wymusić nawet powtórne kładzenie nawierzchni na ścianę i malowanie od początku. Zatem musiał nie tylko umieć skomponować malowidło, które będzie doskonale wyglądać z dużej odległości oraz widziane od dołu, ale dostosować tę kompozycję do oświetlenia konkretnego wnętrza czy wreszcie zaplanować harmonogram pracy swojej i całego warsztatu. Dlatego też nie należy się dziwić, że wybitni malarze fresków stanowili prawdziwą elitę wśród twórców epoki nowożytnej.

Życiu i twórczości jednego z nich, działającego w Polsce i na Litwie Michalangela Palloniego, poświęcona jest książka Anny Czyż i Piotra Jamskiego. Palloni, twórca przybyły do Rzeczypospolitej z Florencji, stworzył szereg ważnych dla dziejów naszej sztuki założeń malarstwa naściennego. Na bogato ilustrowaną książkę złożyły się cztery krótkie szkice prezentujące kolejno sztukę na Litwie po potopie szwedzko-rosyjskim oraz dzieła Palloniego w Pożajściu, Wilnie i Grodnie. Do wskazanych tekstów dołączono aneks zawierający korespondencję, inwentarze i opisy budowli dekorowanych przez Palloniego oraz szkic Karola Guttmejera o przedstawieniu anioła w kościele pokarmelickim w Warszawie.

Wielkie Księstwo Litewskie, do którego trafił Palloni, było państwem, które odbudowywało się po straszliwych zniszczeniach, jakie przyniosła wieloletnia moskiewska okupacja. Jak to zazwyczaj bywa, wielkie zniszczenia są przyczyną odbudowy oraz nowych fundacji. Tym bardziej że nastąpiły zmiany wśród litewskich elit, pojawiły się nowe wielkie rody, które musiały zaznaczyć swoją obecność także na mapie inwestycji artystycznych.

Pierwszą omawianą pracą Palloniego jest zespół fresków w kościele i klasztorze Kamedułów w Pożajściu. Autorka omawia nie tylko same zachowane dzieła, ale także wskazuje, jakie inspiracje ikonograficzne i stylistyczne były ich podstawą. Niestety śmierć mecenasa spowodowała, że prace Palloniego nie zostały ukończone, co niewątpliwie jest dużą stratą, malowidła w kopule wykonał Rossi, artysta o wiele słabszy.

Kolejnymi pracami Palloniego na Litwie były dekoracje malarskie kaplicy św. Kazimierza w katedrze wileńskiej, w pałacu Sapiehów na Antokolu oraz wileńskim klasztorze Trynitarzy. Drugim miastem, w którym pracował omawiany w tej publikacji artysta, było Grodno. W tym mieście włoscy artyści brali udział w pracach przy rozbudowywaniu i dekorowaniu pałacu Sapiehów oraz w kościele Jezuitów.

Zbiór tekstów Anny Czyż i Piotra Jamskiego uzupełnia krótki szkic poświęcony twórczości Palloniego w Warszawie, a dokładnie stołecznemu kościołowi karmelickiemu. Drugim uzupełnieniem jest zbiór tekstów źródłowych, listów, inwentarzy oraz historycznych opisów dzieł włoskiego malarza. Zebrane teksty uwspółcześniono przede wszystkim pod względem ortograficznym i interpunkcyjnym, autorzy dokonują czasami także interwencji stylistycznych, ale tak, aby były zrozumiałe dla współczesnego czytelnika. Jednakże zamierzeniem było zachowanie stylu charakterystycznego dla epoki.

Publikacja poświęcona Palloniemu jest nie tylko interesującym przyczynkiem do wiedzy o tym ważnym dla polskiej sztuki artyście. Jej znaczenie polega także na zarysowaniu tła kulturowego i artystycznego, ale także politycznego i gospodarczego dla prezentowanej twórczości.

Anna Sylwia CZYŻ, Piotr JAMSKI, Szczęśliwe nieba krajów włoskich! Freskant Michelangelo Palloni w Wielkim Księstwie Litewskim; Karol GUTTMEJER, Michelangelo Palloni i jego anioł w kościele pokarmelickim w Warszawie, Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA, Warszawa 2023.