logo
FA 5/2024 okolice nauki

Bogdan Bernat

Co łączy, co dzieli

Co łączy, co dzieli 1

Bitwy o przeszłość to zbiór esejów szczecińskiego historyka Jana Piskorskiego. Wspólną ich cechą jest szeroka baza źródłowa. Stanowią ją pamiętniki, wspomnienia, rozmowy, literatura piękna, prasa, analiza ikonografii czy kartografii. Czytając eseje, można odnieść wrażenie obcowania nie tyle z tekstami historycznymi, co polihistorycznymi. Autor nie waha się porównywać wydarzeń, szukając analogii między zjawiskami w różnych epokach, niekiedy nawet dość odległymi od siebie.

W eseju Europejska historia Europy autor odniósł się do inicjatywy Frédérica Delouche’a, przedsiębiorcy, który przekonał dwunastu historyków i pedagogów (głównie gimnazjalnych) z różnych krajów do napisania wspólnej historii Europy. Wydawnictwo Hachette wypuściło pierwotną wersję podręcznika po francusku, potem stała się ona podstawą ponad dwudziestu przekładów. Zaletą podręcznika było uwypuklanie przez autorów tego, co łączy poszczególne kraje i historie narodów, zamiast tego, co dzieli. Rzeczywiście zanikła przy tym „narodowość” historii. Jednak już w tłumaczeniach na poszczególne języki okazywało się, że z podręcznika poznikały niektóre passusy a dodano treści, które uznano za istotne z punktu widzenia narodowego. I tak wersja niemiecka pominęła Polskę jako miejsce urodzenia Kopernika, występującą w oryginale, opuściła również fragment o ucieczce Żydów pod opiekę papiestwa do Polski i na Litwę, w których panowała większa tolerancja. W niemieckiej wersji zmieniono opis średniowiecznej kolonizacji, roli Zakonu Krzyżackiego i dodano wzmiankę o milionach wysiedlonych Niemców po zakończeniu II wojny światowej. Polski wydawca dorzucił kilka zdjęć, zawarł dodatkowe informacje o upadku I Rzeczypospolitej, roli sąsiadów w rozbiorach oraz o Konstytucji 3 maja 1791 roku, dopowiedział też o „cudzie nad Wisłą” 1920 roku, o znaczącym wkładzie Polaków w bitwie o Anglię, o naszym wykryciu rakiet V1 i V2 i o Armii Krajowej, a także o uwięzieniu kardynała Stefana Wyszyńskiego, parę uwag o PZPR, oporze społeczeństwa w marcu 1968 r. i krwawych zamieszkach w Szczecinie 1970 roku. Opuszczono fragment o romansie Fryderyka Chopina z George Sand, by dodać w zamian, że „jego kompozycje nasycone są polskimi treściami narodowymi”. Esej daje możliwość do namysłu nie tylko nad ideą wspólnej Europy, jej globalnej historii i pomysłu podręcznika, ale także podkreśla dumę i kompleksy jej narodów.

Z kolei w eseju Od kultu herosów do adoracji ofiar. Przemiany w kulturze pamięci autor zauważa zjawisko budowania wielkości grup lub całych narodów na poczuciu doznanych w przeszłości krzywd, niekoniecznie własnych, a nawet własnego pokolenia. Nadmierna duma narodowa może kształtować się w tej swoistej wiktymizacji i prowadzić do megalomanii, do stanu wyimaginowanego zagrożenia a w końcu przekonania o szczególnych prawach i specjalnym statusie ofiary, której zawsze wolno więcej. Autor zauważa, iż prawo do takiego respektu w Europie w niektórych społecznościach staje się dziedziczne, w Azji Południowo–Wschodniej i w Izraelu przynajmniej do trzeciego pokolenia, zaś w krajach o korzeniach kolonialnych, Australii, Kanadzie, Nowej Zelandii czy USA, w zasadzie jest bezterminowe. Piskorski przypomina fakty z naszej tradycji, kiedy to w połowie XVII wieku w Rzeczypospolitej snuto plany podbojów. Wśród szlachty popularna była idea Wojciecha Dębołęckiego, który na fali euforii kontrreformacyjnej a także zwycięstw nad Moskwą i Turkami posadził króla polskiego na tronie jerozolimskim uważanym za najzacniejszy, bo w prostej linii wywodzący się od praojca Adama. Później, w czasach rozbiorów, zagościła idea Chrystusa Narodów.

Eseje profesora Piskorskiego to szeroka, ciekawa baza erudycyjana. Wzbudzają refleksję, której coraz mniej dziś nie tylko w naukowym życiu.

Bogdan Bernat

Jan M. PISKORSKI, Bitwy o przeszłość. Nauka, polityka, media, edukacja, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2024.

Wróć