Anna Czyż
Przez ponad trzydzieści lat od rozpadu Związku Radzieckiego Rosja starała się utrzymywać obszar poradziecki w swojej strefie wpływów. Do osiągnięcia tego celu wykorzystywała różnorodne narzędzia nacisku z siłą militarną włącznie, czego spektakularnym przykładem stała się zwłaszcza wojna na Ukrainie rozpoczęta 24 lutego 2022 roku. Dla Rosji utrzymanie status quo na obszarze poradzieckim, czyli swojej dominacji czy strefy uprzywilejowanych interesów, jest argumentem wizerunkowym odradzającego się imperium, a także rewanżem za porażkę w zimnej wojnie oraz za upadek ZSRR. Imperializm rosyjski jest również odpowiedzią w wymiarze regionalnym, właśnie na obszarze poradzieckim, na imperializm globalny głównego rywala – Stanów Zjednoczonych. W ostatnich latach zaczął pogłębiać się w Rosji syndrom oblężonej twierdzy wraz z postrzeganiem NATO i UE, sąsiadujących z Rosją, jako wrogów lub rywali w skali globalnej oraz w strefie jej żywotnych interesów poprzez okrążanie Rosji. Rosja w celu obrony swojej strefy wpływów nie zawahała się przed obraniem konfrontacyjnej polityki wobec Zachodu, czego wyraźnym dowodem stała się inwazja na Ukrainę w lutym 2022 roku. Proces odbudowy rosyjskiego imperium przyspieszył w pierwszych latach prezydentury Władimira Putina, m.in. poprzez centralizację władzy, wzmocnienie stabilności i spójności państwa rosyjskiego, a pomocna była koniunktura na surowce energetyczne, która zapewniła wzrost wpływów do budżetu, co z czasem przełożyło się na zwiększenie wydatków zbrojeniowych, reformę armii oraz zwiększenie możliwości oddziaływania na obszar poradziecki. Strategia Rosji wobec obszaru poradzieckiego jest motywowana geopolitycznie, gdyż Rosja kieruje się w polityce zagranicznej mentalnością imperialną. Reintegracja obszaru poradzieckiego pozostaje ważnym sposobem utrzymania więzi z byłymi republikami radzieckimi, odbudowywania imperium oraz ograniczania wpływów państw trzecich. Polityka Federacji Rosyjskiej prowadzona na obszarze poradzieckim opiera się przede wszystkim na tradycyjnej polityce siły i nacisku w myśl zasady „dziel i rządź” (łac. divide et impera). Priorytetowe znaczenie w projekcie imperialnym Rosji odgrywa Ukraina jako duże państwo z liczną mniejszością rosyjską, serce „Świętej Rusi”, o strategicznej lokalizacji między Rosją a UE i NATO. Według Zbigniewa Brzezińskiego, bez Ukrainy koncepcja rosyjskiego imperium nie zostanie w pełni zrealizowana, jako że bez Ukrainy Rosja może mieć jedynie status imperium azjatyckiego, nie będzie jednak mocarstwem spinającym Europę i Azję, czego pragnie. By „przekonać” Ukrainę do swoich koncepcji imperialnych, Rosja sięgała po szeroki wachlarz środków, z użyciem siły włącznie w 2014 i przede wszystkim na ogromną skalę w 2022 roku. Środków militarnych Rosja użyła wcześniej także w 2008 roku wobec Gruzji, a wojna z sierpnia 2008 roku stała się manifestacją obrony przez Rosję jej strefy żywotnych interesów. Podobnie rzecz się miała z wojną na Ukrainie w 2022 roku. Jej konsekwencje są i będą daleko idące.
W pierwszych dniach po agresji na Ukrainę Rosja osiągnęła cele przeciwne do zamierzonych: 1) nie powiódł się scenariusz blitzkriegu, czyli wojny błyskawicznej; 2) Ukraina złożyła formalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej, który został przyjęty; 3) doszło do wzmocnienia wschodniej flanki NATO; 4) nastąpiła rewizja polityki obronnej Niemiec, które podjęły decyzję o wysłaniu sprzętu wojskowego na Ukrainę; 5) Finlandia i Szwecja złożyły wnioski o członkostwo w NATO; 6) zjednoczony Zachód działał wspólnie w obliczu agresji na Ukrainę i podejmował decyzje o nałożeniu kilku pakietów sankcji na Rosję.
Kiedy w 1991 roku nastąpił rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, w stosunkach międzynarodowych pojawił się termin obszar poradziecki (w literaturze na określenie obszaru powstałego po rozpadzie Związku Radzieckiego stosuje się termin obszar poradziecki, obszar postradziecki lub obszar postsowiecki, przestrzeń poradziecka traktowane jako synonimy). Granice obszaru poradzieckiego są wynikiem wielowiekowej ekspansji terytorialnej Rosji, a następnie Związku Radzieckiego. Dziedzictwo Związku Radzieckiego i przynależność do ukształtowanej historycznie wspólnej przestrzeni pozostają jednymi z wyznaczników obszaru poradzieckiego. Termin ten jest stosowany na określenie byłych republik radzieckich położonych na południe i zachód od Rosji w regionie Europy Wschodniej (Białoruś, Mołdawia, Ukraina), Kaukazu Południowego (Armenia, Azerbejdżan, Gruzja) oraz Azji Centralnej (Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan) z wyłączeniem republik bałtyckich (Litwy, Łotwy i Estonii), które po ogłoszeniu niepodległości w 2004 roku zrealizowały główny cel swojej polityki zagranicznej, jakim stała się integracja z Unią Europejską i Sojuszem Północnoatlantyckim. Obszar poradziecki nie jest jednolity, byłe republiki radzieckie różnią się między sobą pod wieloma względami – nie tylko położeniem geopolitycznym, ale także tradycją historyczną, systemem politycznym, potencjałem gospodarczym i poziomem rozwoju gospodarczego, religią czy wizją roli Rosji. Państwa tworzące obszar poradziecki jako region w stosunkach międzynarodowych klasyfikuje się, przyjmując za kryterium ich położenie geograficzne, stosunek do Rosji czy stopień uzależnienia od niej.
Głównym sukcesorem ZSRR stała się Federacja Rosyjska, która, choć poważnie osłabiona, odziedziczyła dużą część potencjału radzieckiego imperium i na nowo musiała zdefiniować swoje interesy w kształtującym się pozimnowojennym ładzie europejskim i globalnym. Obszar tzw. bliskiej zagranicy stał się dla Rosji naturalnym kierunkiem zainteresowania, a jednym z zasadniczych i niezmiennych celów rosyjskiej polityki zagranicznej stała się strategiczna kontrola nad obszarem poradzieckim. Na tym obszarze ogniskują się żywotne interesy Federacji Rosyjskiej o charakterze politycznym, gospodarczym, w sferze bezpieczeństwa. O znaczeniu tego obszaru w rosyjskiej polityce decyduje kilka czynników: bliskość terytorialna, pochodzące stamtąd wyzwania i zagrożenia, strategiczna lokalizacja (szlaki komunikacyjne, handlowe), powiązania ekonomiczne, znaczna liczba ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej mieszkającej w państwach poradzieckich, wielowiekowe związki historyczne oraz kulturowe i religijne. Geopolityczne znaczenie obszaru poradzieckiego związane jest z występowaniem na nim znaczących zasobów surowców zwłaszcza ropy naftowej i gazu, które Rosja wykorzystywała i wykorzystuje jako narzędzie prowadzenia polityki i wywierania nacisku na inne państwa. Po dojściu do władzy Władimira Putina zaczęła być realizowana koncepcja Rosji jako mocarstwa energetycznego. Według tej idei surowce energetyczne i rola Rosji na ich rynku stanowią jeden z fundamentów mocarstwowej pozycji Rosji w stosunkach międzynarodowych, zakłada ona, że dzięki zasobom naturalnym Rosja odzyska międzynarodową pozycję i utracony po rozpadzie ZSRR prestiż. W doktrynie funkcjonuje pojęcie „geopolityki rurociągów” określające współzależność pomiędzy energetyką a stosunkami międzynarodowymi. Sektory naftowy i gazowy stanowią nie tylko podstawę funkcjonowania rosyjskiej gospodarki, ale także ważne narzędzie polityki wewnętrznej i zagranicznej Federacji Rosyjskiej. W kontekście toczącej się wojny na Ukrainie dotychczasowe połączenia infrastrukturalne i sieci zależności zaczęły się zmieniać, a Europa Zachodnia (jeden z głównych odbiorców rosyjskich surowców) zintensyfikowała politykę dywersyfikacji dostaw.
W celu utrzymania obszaru poradzieckiego w rosyjskiej strefie wpływów Rosja wykorzystuje zróżnicowane instrumenty o charakterze politycznym, militarnym, gospodarczym oraz z zakresu miękkiej siły (soft power). Do instrumentów politycznych należy dominacja w regionalnych strukturach współpracy tworzonych z inicjatywy Rosji na obszarze poradzieckim, upowszechnianie własnego modelu ustrojowego „demokracji suwerennej” oraz wspieranie przywódców przychylnych Rosji i jej projektom reintegracyjnym. Do instrumentów gospodarczych można zaliczyć wykorzystywaną przez Rosję politykę taryfową na eksportowane do byłych republik towary, a także stosowanie polityki zakazów importu określonych towarów z państw niepokornych wobec Rosji poprzez ekonomiczne embarga. W stosunku np. do Ukrainy Rosja stosowała szantaż gazowy, a kartą przetargową w kryzysach gazowych stawały się kontrakty na dostawy tego rosyjskiego surowca na Ukrainę. W ostatnich latach Rosja realizuje politykę omijania Ukrainy jako państwa tranzytowego w procesie planowania budowy nowych gazociągów transportujących rosyjski gaz na zachód. Zaś odpowiedzią Rosji na zbliżenie części byłych republik radzieckich z Unią Europejską było zintensyfikowanie procesu reintegracji obszaru poradzieckiego poprzez tworzenie struktur integracyjnych w postaci Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, która zaczęła funkcjonować w 2015 roku. Presję gazową Rosja stosowała w stosunku do Armenii, której w 2013 roku oferowała możliwość powrotu do niższych cen gazu w przypadku przystąpienia tego kraju do Unii Celnej, co wiązało się z rezygnacją ze stowarzyszenia z Unią Europejską, a ostatecznie oznaczało wejście Armenii do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej w 2014 roku. Instrumenty militarne poprzez podsycanie konfliktów i wspieranie separatyzmów pozwalają Rosji na utrzymywanie kontroli. Do kategorii soft power (niematerialny rosyjski kapitał) należy zaliczyć bliskość kulturową, znajomość języka rosyjskiego, kontakty międzyludzkie, dostęp do rosyjskich mediów (telewizja, Internet, prasa), kontakty cerkwi prawosławnych, retorykę braterstwa i ochrony ludności rosyjskiej w byłych republikach radzieckich. Narzędziem wykorzystywanym w tej sferze rosyjskiego oddziaływania stała się koncepcja „rosyjskiego świata” stanowiąca „formę promocji idei Rosji jako ośrodka cywilizacyjnego odrębnego od cywilizacji azjatyckich oraz przeciwstawnego w wielu momentach do cywilizacji zachodniej”. Kluczowymi środkami i metodami do prowadzenia polityki imperialnej i utrzymywania rosyjskiej dominacji nad obszarem poradzieckim są zależność energetyczna i gospodarcza oraz siła militarna manifestowana co roku podczas świętowania Dnia Zwycięstwa 9 maja, a wykorzystana zwłaszcza podczas inwazji na Ukrainę w 2022 roku.
Obszar poradziecki po rozpadzie ZSRR stał się także polem zainteresowania i oddziaływania ze strony innych państw i przedmiotem rozgrywek geopolitycznych w stosunkach międzynarodowych pomiędzy podmiotami mającymi interesy na tym obszarze i dążącymi do ich realizacji. Do głównych rozgrywających na obszarze poradzieckim należą Rosja, Chiny, Zachód (Unia Europejska i Stany Zjednoczone), a także inne państwa zaangażowane regionalnie, jak Turcja czy Iran. Na przestrzeni ostatnich ponad trzydziestu lat każdy z tych aktorów posiadał i posiada interesy w omawianym regionie. Rosja jest w nim obecna kompleksowo, z kolei pozostali zainteresowani skupiają swoje działania na określonych sferach. Stany Zjednoczone były obecne politycznie i militarnie, zaś Chiny przede wszystkim gospodarczo. Jednym z elementów rozgrywki politycznej na obszarze poradzieckim stały się tzw. kolorowe rewolucje, które miały miejsce w kilku byłych republikach radzieckich i które Rosja traktowała jako narzędzie w rękach państw zachodnich, aby skutecznie odciągać część byłych radzieckich republik od autorytarnego modelu sprawowania władzy w kierunku procesów demokratyzacyjnych. Spośród wskazanych aktorów stosunków międzynarodowych to właśnie Federacja Rosyjska oddziałuje na obszar poradziecki w sposób kompleksowy, w wielu dziedzinach, z wykorzystaniem zróżnicowanych instrumentów o charakterze politycznym, gospodarczym, militarnym czy związanych z miękką siłą. Daje jej to pewną przewagę nad innymi aktorami i pozwala zaznaczyć ciągłą i nieprzerwaną obecność oraz determinację w realizacji polityki dominacji nad obszarem bliskiej zagranicy, czego dobitnym przejawem stała się wojna w Czeczenii w 1994 roku, Gruzji w 2008 oraz na Ukrainie w 2014 i 2022 roku.
Do głównych celów rosyjskiej polityki zagranicznej wobec obszaru poradzieckiego zalicza się integrację polityczną, gospodarczą i wojskową tego obszaru pod przywództwem Rosji. Na obszarze poradzieckim zachodzą przede wszystkim inspirowane przez Rosję procesy integracji, ale także procesy dezintegracji poprzez tworzenie alternatywnych struktur współpracy z pominięciem Rosji. Do najważniejszych struktur współpracy w wymiarach politycznym, gospodarczym i militarnym należą: Wspólnota Niepodległych Państw, Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, Euroazjatycka Unia Gospodarcza oraz Państwo Związkowe Białorusi i Rosji. Część byłych republik radzieckich forsuje inne projekty współpracy, bez udziału Rosji, m.in. w ramach struktury GUAM jako formatu współpracy państw, które w swojej polityce zagranicznej koncentrują się na kierunku prozachodnim. Państwa te rozwijają współpracę z Unią Europejską w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa oraz programu Partnerstwa Wschodniego obejmującego Gruzję, Mołdawię, Armenię, Azerbejdżan oraz Ukrainę (Białoruś zawiesiła swój udział w programie w 2021 roku). Po rosyjskiej agresji w 2022 roku Ukraina oraz Mołdawia złożyły formalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej i uzyskały formalny status kandydatów do UE. Wcześniej zrealizowały najważniejsze cele programu Partnerstwa Wschodniego, jakimi było podpisanie umów stowarzyszeniowych z Unią Europejską, umów o pogłębionej strefie wolnego handlu i o ułatwieniach wizowych dla swoich obywateli.
Na obszarze poradzieckim trwały i trwają konflikty zbrojne. Do najważniejszych można zaliczyć konflikty w Abchazji i Osetii Południowej, Górskim Karabachu, Naddniestrzu, Czeczenii, Tadżykistanie oraz na Ukrainie. W stosunku do części z nich w stosunkach międzynarodowych używa się określenia tzw. zamrożonych, czyli konfliktów, których nie udało się rozwiązać ani w wyniku walki zbrojnej, ani na drodze rokowań dwu- lub wielostronnych. Konflikty zbrojne na tle etnicznym, ideologicznym wyrastały z głębokich uwarunkowań historycznych oraz polityki narodowościowej ZSRR, a także ze stopniowej dezintegracji politycznej, gospodarczej i społecznej, która ogarnęła Związek Radziecki w latach 90. XX wieku. Każdy z tych konfliktów ma swoją specyfikę, jednak mimo wielu różnic wykazują one także cechy wspólne, m.in. pod względem genezy, przebiegu i ewolucji, miejsca w polityce regionalnej czy krótko– i długofalowych konsekwencji dla obszarów dotkniętych konfliktami i ich otoczenia. Każdy konflikt pociągnął za sobą głębokie zmiany w sferze politycznej, społecznej, etnicznej, gospodarczej i powrót do sytuacji sprzed wybuchu konfliktów wydaje się mało prawdopodobny, zburzyły one dotychczasową strukturę etniczną poprzez czystki etniczne, migracje uchodźcze. Stały się zapleczem dla terroryzmu, przemytu, przestępczości zorganizowanej i innych negatywnych zjawisk, gdyż obszary te, wyłączone spod kontroli sił zewnętrznych, stwarzają warunki do rozwoju nielegalnej działalności, tworząc zjawisko tzw. czarnych dziur.
Konflikty zbrojne na obszarze poradzieckim stanowią narzędzie nacisku Rosji na państwa właściwe, na których terytorium w konsekwencji omawianych konfliktów powstały i istnieją tzw. parapaństwa lub państwa nieuznawane, mające wszystkie atrybuty państwa z wyjątkiem uznania międzynarodowego. Wsparcie dla parapaństw przybiera formę pomocy wojskowej (dozbrajanie), wsparcia tak politycznego (stronniczość w mediacjach), jak i gospodarczego (ekonomiczna pomoc dla zbuntowanych republik). Ich przetrwanie jest uzależnione w dużym stopniu od wsparcia najważniejszego patrona, czyli Federacji Rosyjskiej. Siły rosyjskie stacjonujące na obszarze parapaństw odgrywały i nadal odgrywają istotną rolę w rozwoju sytuacji w rejonach konfliktów. Rosja wykorzystuje je jako instrumenty nacisku na niepokorne państwa, które w swej polityce zagranicznej wybierają opcję prozachodnią. Rosja oddziałuje dwutorowo: z jednej strony wspiera wielowymiarowo parapaństwa jako patron, a z drugiej strony wywiera presję na politykę państw macierzystych, posługując się metodą „kija i marchewki”, która polega na tym, że kiedy państwa macierzyste wzmacniają w swej polityce zagranicznej kierunek zachodni kosztem rosyjskiego, spotykają się z reakcją władz rosyjskich.
W Rosji można zaobserwować tzw. syndrom imperialny, przejawiający się w potrzebie bycia mocarstwem w skali globalnej, Wielką Rosją. Wizerunek wielkiego mocarstwa, potencjał materialny i symboliczny (w tym tradycja i wizerunek – postrzeganie międzynarodowe), jego mobilizacja i sposób wykorzystania pozwalają Rosji utrzymywać właśnie obszar poradziecki jako strefę żywotnych rosyjskich interesów. Znaczna część społeczeństwa rosyjskiego traktuje wielkomocarstwowość Rosji i jej „naturalną” strefę wpływów w postaci obszaru poradzieckiego jako coś niezbędnego do istnienia i rozwoju ich państwa. Taka perspektywa będzie się utrzymywała przez kolejne lata, gdyż obszar poradziecki pozostaje i pozostanie w przyszłości w rosyjskiej percepcji kluczowym kierunkiem rosyjskiej polityki zagranicznej.
Artykuł nawiązuje do książki Obszar poradziecki w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, wydanej przez autorkę w Wydawnictwie Uniwersytetu Śląskiego.
Dr hab. Anna Czyż, prof. UŚ, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
