Agata Gawlak
Przestrzeń zamieszkania stanowi bardzo istotny aspekt determinujący jakość naszego życia, komfort czy poczucie bezpieczeństwa. Wpływa również istotnie na nasze zachowania. Co więcej, ma bardzo duży potencjał w zakresie utrzymania zdrowia oraz niezależności w okresie starzenia się. Ten potencjał jest większy obecnie niż kiedykolwiek wcześniej z uwagi na rozwój i dostępność nowoczesnych technologii. To właśnie nowe uwarunkowania, w tym także nowe cechy przyszłych seniorów, stanowią o konieczności zrewidowania dotychczasowego podejścia do projektowania architektury mieszkaniowej i nadania jej nowego wymiaru, jeszcze bardziej powiązanego z ochroną i wspieraniem zdrowia.
Genezą podjętego wątku badawczego były zauważone w środowisku problemy:
– niedostosowanie otoczenia do zmieniających się potrzeb ludzi starszych wynikające z tradycyjnego podejścia do starości. Problem ten w szczególności dotyczy środowiska mieszkaniowego, którego cechy (funkcjonalne, kompozycyjne i użytkowe) nie nadążają za zmieniającymi się potrzebami i aspiracjami ludzi starszych;
– zachowawcze (konserwatywne) traktowanie kwestii starości przez wielu projektantów, którzy potrzeby osób starszych (i niepełnosprawnych) sprowadzają jedynie do przestrzegania standardów projektowych ujętych w obowiązujących regulacjach prawnych;
– stosunek ludzi młodych do starości, deficyt autorefleksji związanej z wyobrażeniem sobie siebie samego jako osoby starszej żyjącej w określonym otoczeniu przestrzennym i społecznym.
Ponadto można przypuszczać, że przyszli seniorzy będą różnić się istotnie od obecnych pod względem umiejętności, kompetencji, ale i nowych potrzeb przestrzennych. Aktualne zmiany pokoleniowe w zakresie kompetencji cyfrowych seniorów w obszarze ich wydłużonej aktywności zawodowej czy społecznej są na tyle znaczące, że wymagają uwzględnienia na etapie projektowania architektonicznego. Ponadto cywilizacyjnie, w związku właśnie ze starzeniem się społeczeństw, stajemy przed wyzwaniem zapewnienia coraz większej liczbie osób dostępu do profesjonalnej opieki medycznej. Stąd konieczność redefinicji formy i funkcji architektury mieszkaniowej i prowadzenie badań w kierunku nowych możliwości agregacji funkcji zdrowotnych w miejscu zamieszkania oraz nowych metod ewaluacji tej przestrzeni.
W tym kontekście wyzwanie, jakie stawia przed architektami powszechne zjawisko starzenia się społeczeństw, mobilizuje do poszukiwań nowych rozwiązań. Samo starzenie się jest wynikiem zarówno zmniejszającej się liczy urodzeń, jak również wydłużania się życia, w związku z rozwojem medycyny czy farmakologii oraz ze zwiększonym dostępem do metod leczenia. Starzenie się jest zjawiskiem nienowym, natomiast dopiero w ostatnim okresie nabrało ono tak dużego tempa. Nie ulega również wątpliwości, że nowe cechy starzejących się społeczeństw stanowią wyzwanie dla architektów oraz projektantów, którzy muszą dokonać rewizji dotychczasowych założeń.
Poprzednie podejście społeczne do potrzeb osób starszych w dużym stopniu generalizowało tę grupę, przypisując jej wiele niekorzystnych cech, czasem infantylizując lub trywializując obraz seniora. Aktualnie mamy do czynienia z sytuacją odwrotną, którą można nazwać nawet pewną „modą na starość”. Co więcej, biorąc pod uwagę całe spectrum i tempo zmian, w tym nowe uwarunkowania społeczne, demograficzne i technologiczne, jako punkt wyjścia do rozważań na temat projektowania środowiska zamieszkania dla osób starszych, należy dokonać rewizji, przyjmując tzw. projektowanie dla seniorów przyszłości, czyli przyszłych nas (ang. future selves). To podejście pozwala na nowo zdefiniować seniora i przybliżyć tę problematykę ludziom młodym. Intencją jest również zwrócenie uwagi właśnie na te rewolucyjne zmiany w percepcji starzenia się, które aktualnie obserwujemy.
Ważnym wątkiem w nowym podejściu do projektowania środowiska zamieszkania dla seniorów jest idea hospital without walls, tj. szpitali bez ścian. To podejście zainicjowane w Stanach Zjednoczonych pod koniec ubiegłego wieku miało za zadanie, przy wykorzystaniu dostępnych wówczas technologii opartych głównie na rozwiązaniach internetowych, wyłączyć poza budynek szpitalny określone funkcje związane z terapią i opieką medyczną i zaimplementować je w środowisku domowym. Te rozwiązania nie były wprowadzane na szeroką skalę, natomiast pozwoliły na udowodnienie hipotezy, iż środowisko mieszkaniowe posiada duży potencjał związany z utrzymaniem zdrowia, przy wykorzystaniu nowych technologii telemedycznych. Raport Deloitte wskazuje precyzyjnie technologie przyszłości, których szybki rozwój zwiększy dostępność usług medycznych oraz wydajność, jak również obniży ich koszty (roboty, sztuczna inteligencja, analityka danych, biologia syntetyczna, druk 3D, nanotechnologia, biosensory i urządzenia monitorujące, diagnostyka towarzysząca).
Według danych przedstawionych w rządowym raporcie Wielkiej Brytanii odnoszącym się do wyzwań w obliczu następujących zmian demograficznych, to właśnie niska jakość mieszkań kosztuje brytyjską służbę zdrowia (National Health Service) 2,5 miliarda funtów rocznie. W poprawie przestrzeni mieszkalnych Brytyjczycy upatrują redukcji zapotrzebowania na świadczenia zdrowotne i sposobu na stworzenie warunków umożliwiających jednostkom pracę w późniejszych latach ich życia.
Dopasowanie przestrzeni do potrzeb użytkownika, tzw. person-environment fit (P-E fit), na każdym z jego etapów życia jest nowym wyzwaniem. Idea wywodząca się z Holandii określa wręcz tego typu nowe mieszkania jako odporne na wiek (eng. age proof homes) lub na przyszłość (ang. future proof homes). Mieszkania przyszłości coraz częściej będą również miejscem zarówno pracy, jak i opieki. Zatem odpowiednio zaprojektowane przestrzenie mieszkalne, łatwo adaptowalne do zmieniających się potrzeb mieszkańców, z biegiem lat będą przynosić wiele korzyści i oszczędności.
Współcześnie próby pozaszpitalnego zapewnienia zdrowia mieszkańcom są kontynuowane przez urbanistów i planistów przestrzennych w formie nowych pomysłów i rozwiązań urbanistycznych. Można tu wymienić takie inicjatywy jak New Urbanism, Slow City, Eco City, Smart City, 15-minute City czy wspomniany projekt Hospital without walls. Zdrowie mieszkańców i dostęp do opieki medycznej stanowią istotną determinantę zrównoważonego rozwoju miast, co znajduje odzwierciedlenie w wielu badaniach i rankingach dotyczących oceny jakości zrównoważonego życia w mieście. A upowszechnienie i adaptacja tele-health do programowania i projektowania stanowi w ręku architektów narzędzie do transpozycji funkcji stricte szpitalnych do środowiska domowego. Wykorzystanie w projektowaniu rozwiązań z obszaru telemedycyny i telezdrowia zwiększa potencjał środowiska mieszkaniowego w kontekście ochrony zdrowia, stwarzając seniorom realną szansę na dłuższe, bezpieczne i bardziej komfortowe starzenie się w ich miejscu zamieszkania. Nowatorskie spojrzenia na użytkownika, w tym wypadku seniora przyszłości, oraz synergia nowoczesnych technologii w środowisku zamieszkania pozwalają na formułowanie nowych rekomendacji projektowych, jak również nowych i możliwych kierunków redefinicji formy opieki medycznej nad seniorami, w związku ze zwiększającym się zapotrzebowaniem na usługi zdrowotne w starzejących się społeczeństwach.
Skoro wkrótce wszyscy będziemy doświadczać starości przez okres 20-30 lat, to będzie ona stanowić istotną część całego naszego życia. Spędzimy je z pewnością w ograniczonej sprawności. Niemniej będziemy chcieli nie tylko jak najdłużej pozostawać zdrowymi i niezależnymi, będziemy nadal dążyć do przeżywania swojej starości w komfortowym środowisku dostosowanym do naszych nowych ograniczeń, ale i nowych potrzeb. Opierając się na prognozach związanych z wydłużającą aktywnością zawodową nowych seniorów, należy zakładać, że środowisko mieszkaniowe będzie musiało również odpowiedzieć i zapewnić te aktywności. Jak wskazują wcześniejsze badania, będziemy chcieli pozostawać jak najdłużej we własnym mieszkaniu czy domu, a wszelkie obecnie dostępne formy instytucjonalnego zamieszkania (DPS, DDM etc.) są i raczej pozostaną powszechnie, mentalnie nieakceptowalne.
Obecnie można przeprowadzić próbę zdefiniowania nowych form zamieszkania dla osób starszych, wskazując i definiując nowe typy, tj. architektura stricte senioralna, kontrolowany social-mix, synergiczny habitat: kreatywne partnerstwo pokoleń, mieszkalnictwo wspomagane dla osób starszych, co-housing kreatywny, gospodarstwa opiekuńcze itp. Stwierdza się jednocześnie, że znakomita większość seniorów w Polsce korzysta z mieszkań, w których spędzała dotychczasowe życie. Większość z nich została zaprojektowana bez uwzględnienia specyfiki potrzeb określonego typu użytkownika. W takich strukturach mieszkaniowych, zamieszkują zarówno osoby bardzo młode, w średnim wieku, jak i seniorzy. Budując typologię zdrowej przestrzeni starzenia się, można wymienić następujące uwarunkowania: warunki mieszkaniowe charakteryzowane za pomocą zestawu mierzalnych wskaźników, takich jak powierzchnia mieszkania, standard techniczny, liczba osób korzystających z mieszkania itp.; typ ośrodka osiedleńczego: wieś, małe i średnie miasto, obszar metropolitalny (z podziałem na centrum, śródmieście, obszary podmiejskie itp.); lokalizację mieszkania w kontekście dostępu do usług społecznych, gastronomicznych, zdrowotnych, transportowych, handlowych itp.; więzi sąsiedzkie, świadomość przynależności do społeczności lokalnej; związki rodzinne, wspólne zamieszkiwanie w mieszkaniu wielopokoleniowym lub mieszkanie w samotności z dala od rodzin sporadycznie kontaktujących się z seniorami; poczucie bezpieczeństwa, powiązane z poczuciem przynależności; dostęp do systemu opieki, pomocy i wsparcia; indywidualnie uwarunkowany poziom samodzielności seniorów w prowadzeniu własnego gospodarstwa domowego; stosunek pozostałych grup społecznych do starości i ludzi starszych.
Istotnym czynnikiem jest również duże zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej seniorów. Można wskazać osoby starsze zagrożone ubóstwem (co jest główną przyczyną wykluczenia społecznego), ale można także wymienić rosnącą grupę zamożnych seniorów, których stać na komercyjny dostęp do wielu udogodnień, łącznie z możliwością zakupu nowego mieszkania w wybranej na miarę swoich potrzeb i aspiracji lokalizacji.
Kombinacja tych czynników, wpływających na zdrowie osób starszych w miejscu zamieszkania, jest podstawą do typologii środowiska mieszkaniowego uwzględniającej dwa główne elementy. Pierwszym z nich jest środowisko, w którym aktualnie zamieszkuje większość ludzi starszych. Drugi element to historycznie ukształtowany stosunek do starości funkcjonujący we współczesnym społeczeństwie.
W badaniach prowadzonych na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej w odważny sposób przesunięto granicę wieku populacji, która została objęta badaniami przyszłych potrzeb przestrzennych w środowisku zamieszkania w wieku senioralnym. Zdefiniowanie na nowo cech i potrzeb seniorów jest niezbędne, by móc projektować spersonalizowane rozwiązania ukierunkowane na wspieranie zdrowia i dostosowane do indywidualnych potrzeb. Powyższe dodatkowo stanowi o innowacyjnym podejściu do prowadzonych badań.
Przyjęte wieloaspektowe ujęcie procesu starzenia się jako wytycznej do projektowania, jak również integracja wybranych metod badawczych pozwoliły na holistyczne podejście do problemu badawczego, stanowiąc tym samym o jego wiarygodności i istotnym wkładzie w rozwój badań zamieszkania seniorów przyszłości, czyli „przyszłych nas”.
Przeprowadzone w 2020 r. ilościowe badanie na grupie 2034 respondentów odwołuje się w metodologii do badania zrealizowanego przez Instytut Rozwoju Miast w 2007 i 2011 r. Plany mieszkaniowe obecnych młodych ludzi mogą się zdecydowanie różnić lub być nawet w sprzeczności ze zdefiniowanymi potrzebami przestrzennymi obecnych osób starszych. Dlatego uznałam za zasadne odniesienie tych już dość precyzyjnie zdefiniowanych potrzeb przestrzennych odnośnie do miejsca zamieszkania na starość, do potrzeb przyszłych seniorów. Będą mieli inne wyobrażenie o starości i samym starzeniu się, jednocześnie różnią się od obecnych osób starszych. Dodatkowo będą mieli zdecydowanie inne umiejętności oraz kompetencje, podobnie jak oczekiwania. Poza tym, co bardzo istotne, będą stanowić o wiele większą grupę osób starszych niż seniorzy obecnie. W badaniu użyłam metod statystycznych pomocnych w poszukiwaniu istotnych korelacji, które zostały szerzej opisane w monografii. W konsekwencji wykazałam korelacje pomiędzy sytuacją mieszkaniową młodych osób w trakcie studiów a ich krótko- i dalekosiężnymi planami związanymi z zakupem domu czy mieszkania. Dokonane analizy porównawcze w obrębie uzyskanych wyników wskazują, w jaki sposób kształtują się preferencje młodych osób, jak poszczególne aspekty zamieszkania są ze sobą skorelowane. Na plany mieszkaniowe młodych osób ma z pewnością wpływ ich sytuacja materialna i rodzinna, której wynikiem jest miejsce zamieszkania w okresie studiów, co w dużym stopniu kształtuje dalsze plany mieszkaniowe, krótko- i długoterminowe. Poza tym preferencje pozostają w silnej korelacji z wizją miejsca zamieszkania na starość, które również jest pochodną zarówno bieżącej sytuacji mieszkaniowej (miejsce zamieszkania w okresie studiów), jak i wynikiem planów mieszkaniowych w krótszej i dalszej perspektywie. Uzyskane wyniki pozostają zbieżne z wcześniejszymi badaniami dotyczącymi preferowanych form zabudowy mieszkaniowej w Polsce. Oceniając plany mieszkaniowe młodych ludzi na przyszłość, zweryfikowałam także ich stosunek do instytucjonalnych form zamieszkania dla seniorów, w kontekście ich własnej przyszłości. Potwierdziłam znamienną dla wielu badań dotyczących perspektywy miejsca zamieszkania w okresie starości tendencję niemal zupełnie wykluczającą zamieszkanie w domu seniora czy w domu opieki (odpowiedzi na poziomie 2,2%).
W badaniu dokonałam również oceny percepcji starości przez młode osoby, porównując uzyskane wyniki z badaniem Eurostat (pyt. QB2 i QB3). Na koniec dokonałam porównań uzyskanych wyników w poszczególnych latach badania (2007 r., 2011 r. i 2020 r.).
Dane uzyskane w kolejnych latach pozwoliły na przeprowadzenie analizy porównawczej sytuacji mieszkaniowej młodych ludzi oraz ich aspiracji na przyszłość, w tym wizji miejsca zamieszkania w dalszej, senioralnej perspektywie. Dzięki temu można oszacować pewne tendencje, które mogą być pomocne w prognozowaniu i rozwiązywaniu problemów mieszkaniowych oraz związanych z projektowaniem dla przyszłych pokoleń seniorów. Można tu zauważyć zmianę preferencji i wyraźną pragmatyzację wyobrażeń młodych osób na temat własnego miejsca zamieszkania w przyszłości. Zdecydowanie obserwuje się racjonalizację aspiracji np. względem wielkości powierzchni mieszkania w przyszłości.
Podsumowując przeprowadzone badania, można stwierdzić dużą świadomość młodego pokolenia w definiowaniu własnych przyszłych potrzeb przestrzennych.
Młodzi ludzie nabywają także coraz większej świadomości procesów fizjologiczno-społecznych związanych ze starzeniem oraz uwarunkowań, jakie towarzyszą ograniczeniom w późnej starości. Obserwuje się, że w konsekwencji decyzje dotyczące wyboru miejsca zamieszkania są coraz bardziej świadome i to właśnie pod kątem udogodnień w miejscu zamieszkania, które mogą okazać się kluczowe w procesie starzenia dla podtrzymania niezależności oraz poczucia bezpieczeństwa.
Przedstawione w monografii badania mają charakter aplikacyjny. Mogą zostać wykorzystane w praktyce projektowej przez architektów oraz architektów wnętrz, by w sposób bardziej trafny odpowiadać poprzez rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne na potrzeby przyszłych seniorów. Pośrednio mogą stanowić również narzędzie w rękach decydentów, osób zarządzających przestrzenią w mieście, pomagając im stawić czoło wyzwaniu zapewnienia przestrzeni dla godnego starzenia się i utrzymania zdrowia. Są również przydatne bezpośrednio osobom starszym, którym mogą pomóc w wyborze odpowiedniej lokalizacji miejsca zamieszkania. Osoby obecnie młode, podejmujące zobowiązania kredytowe na wiele kolejnych lat, mogą w sposób bardziej świadomy dokonać wyboru miejsca zamieszkania, które uwzględni nie tylko ich obecne priorytety, ale również przyszłe potrzeby wynikające z fizjologii starzenia się i spodziewanej niepełnej sprawności.
Zmiany pokoleniowe w zakresie kompetencji cyfrowych seniorów, w obszarze ich wydłużonej aktywności zawodowej czy społecznej, jak również innowacyjne technologie medyczne zwiększają potencjał środowiska zamieszkania jako wspierającego zdrowie starzejących się pokoleń. Przestrzeń zamieszkania, która uwzględni nowe cechy przyszłych seniorów, ich nowe kompetencje, ale i nowe potrzeby przestrzenne, może stać się jedyną możliwą odpowiedzią na zwiększające się zapotrzebowanie starzejących się społeczeństw na dostęp do systemu ochrony zdrowia.
Artykuł oparty na monografii autorki, zatytułowanej Mieszkanie dla zdrowia. Projektowanie dla przyszłych seniorów, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2022.
Dr hab. inż. arch. Agata Gawlak, prof. PP, Instytut Architektury, Urbanistyki i Ochrony Dziedzictwa Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej
