Ikonografia, czyli obraz i słowo

W dawnym biskupim pałacu w Kielcach zakończono niedawno kolejny etap prac renowacyjnych. Zapewne nie byłoby tutaj wzmianki ani o remoncie, ani o kieleckim zabytku, gdyby tej pracy nie towarzyszyła interesująca publikacja opisująca efekty działalności konserwatorów. Z okazji zakończenia prac Muzeum Narodowe w Kielcach opublikowało bogato lustrowaną książkę poświęconą temu zabytkowi.

Jak pisze we wstępie dyrektor muzeum, prof. Robert Kotowski, „na 21 modrzewiowych belkach i 1071 deskach przedstawionych zostało 40 alegorycznych scen, skrupulatnie omówionych na kartach tego wydawnictwa. Także stan zachowania stropu, dotychczasowe prace konserwatorskie, ich zakres i wszelkie przemalowania znalazły odzwierciedlenie w opracowaniu”.

Omówienie książki warto zacząć właśnie od tej drugiej części. Małgorzata Misztal opisuje technologię wykonania dekoracji stropu, jej historię oraz stan zachowania. Mimo kilkakrotnych odnowień oraz historycznych zmian dekoracja nie uległa znaczącym przeobrażeniom, jeżeli chodzi o ikonografię i kompozycję. Jak się okazuje, na przestrzeni wieków, ludzie odnawiający polichromię zachowali szacunek dla pracy twórców malowidła.

Analiza technologiczna pozwoliła konserwatorom odtworzyć pierwotny stan zabytku, jednocześnie poznano techniki, jakimi dokonywane były poszczególne prace konserwacyjne. Tę część publikacji kończy opis dokonanych ostatnio zmian oraz informacje, jakie działania będą podejmowane w przyszłości w celu jeszcze lepszego zabezpieczenia zabytku.

Opracowanie konserwatorskie poprzedza ciekawe studium poświęcone ikonografii polichromii. Autorka tekstu Joanna Kaczmarczyk pozwala czytelnikom zapoznać się z treściami malowideł oraz tekstów umieszczonych na kieleckim suficie. Bez tego opracowania samodzielne ich odczytanie byłoby dla zwiedzających bardzo trudne, ponieważ z wiekiem powała pociemniała i trudno jest odcyfrować wiele elementów całości założenia.

Należy pamiętać, że w czasach, gdy malowidła powstawały, Izba Stołowa była – zgodnie z regułami budownictwa – najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem dworu lub pałacu. Liczne wskazówki nakazywały, aby było ono bogato zdobione, ale jednocześnie sugerowano, aby malowidła niosły treści moralizatorskie oraz były manifestacją wiedzy o świecie. Dekoracje Izby Stołowej, a także apartamenty pałacowe realizowały te postulaty, zaś całość malowideł wykonanych w Pałacu Biskupim tworzy rozbudowany i interesujący program ikonografii.

Autorka omawia wszystkie elementy dekoracji, zwracając uwagę, że ich zadaniem było bardziej przekazywanie treści niż walorów malarskich, jak sama pisze: „(…) zgodnie z duchem epoki mamy tu do czynienia z obrazami, które zdecydowanie więcej mówią niż przedstawiają. Kłopot dla współczesnego człowieka, zatem i czytelnika książki, jest taki, że inskrypcje na kieleckim stropie wykonano po łacinie, autorka musiała zatem dokonać ich spolszczenia, aby w pełni wyjaśnić ich treść i znaczenie. Przy analizie treści konieczne było zatem sięgniecie do rozmaitych wzorników ikonograficznych z epoki, ze słynną Ikonologią Cesare Ripy na czele.

Całość programu jest dosyć złożona, znajdują się na malowidłach motywy vanitatywne, ukazujące kruchość stworzenia, a przede wszystkim ludzkiej natury i znikomość naszych osiągnieć. Mamy przedstawienia kalendarza, miesięcy i pór roku oraz alegorii symbolizujących poszczególne części świata. Zdecydowana większość przedstawień nawiązuje do utartych schematów ikonograficznych, co pozwala na ich odczytanie.

Publikacja jest doskonałym przykładem prezentacji prac konserwatorskich oraz analizy treściowej a także stylistycznej odrestaurowanego zabytku.

Joanna KACZMARCZYK, Małgorzata MISZTAL, Pro lege et pro grege. Dekoracja stropu belkowego Izby Stołowej Górnej w dawnym Pałacu Biskupów Krakowskich, Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2021.