O genezie kultury szlacheckiej

Nagrobki są niemalże wizytówką polskiej rzeźby renesansowej. Znajomość Kaplicy Zygmuntowskiej czy grobowców przedstawicieli rodu Tarnowskich jest niemal powszechna. Zatem czytelnika zaskoczy teza stawiana przez Rafała Nawrockiego, że „zagadnienie polskich renesansowych nagrobków rycerskich nie zostało jak dotąd należycie opracowane”. A skoro autor prezentuje takie stanowisko, to nie powinno nikogo dziwić, że jego doktorat jest próbą odpowiedzi na ten brak.

W początkach XVI wieku w Polsce pojawiły się nowe w swej formie nagrobki przyścienne. Były one dziełem włoskich rzeźbiarzy sprowadzanych nad Wisłę przez królewski dwór. Jednakże bardzo szybko zostały one przyjęte na terenie całej Polski i – prezentując wyższy lub niższy poziom artystyczny – stały się symbolem pewnej kształtowanej w tym okresie idei. Zmarłych ukazywano w pozie lekko poruszonej, wskazującej bardziej na sen niż śmierć. Ich postacie były prezentowane w charakterystycznym dla stanu rycerskiego uzbrojeniu: zbroi płytowej, hełmie, zaopatrzone w miecz i kopię. Oczywiście na wszystkich nagrobkach przedstawiano herb pochowanego.

Stając się elementem lokalnego stylu, rzeźbiarsko dekorowane nagrobki wypełniały się nową treścią, a także splatały się z fenomenem sarmatyzmu. W tym typie ikonografii nagrobnej centralne miejsce zajmowało przedstawienie zmarłego odzianego w pełną zbroję płytową i posiadającego różne atrybuty rycerskie. Porównanie przedstawień pochowanych rycerzy z zachowanymi zbrojami pozwala określić, co było konwencją, a co realistycznym przedstawieniem. Rzeźbiarze chcieli pokazać prawdziwy rycerski ekwipunek. Jednakże ich celem nie było uzyskanie pełnego autentyzmu i zgodności ze scenerią bitwy, lecz to, by forma nagrobka odzwierciedlała odpowiednią treść, czyli tradycyjne, elitarne uzbrojenie ciężkiej kawalerii, uznawane za modny strój rycerski. Co skutkowało swoistą konwencjonalnością przedstawień.

Popularność rycerskich nagrobków renesansowych rosła z czasem, autor za jej przyczynę uważa rycerski ceremoniał towarzyszący pochówkom szlachty. Dzięki teatralnej formie angażował on publiczność i wywoływał skrajne emocje. W XVI wieku przepych pogrzebowy i niezwykle okazałe pomniki nagrobne występowały obok siebie.

Równolegle kształtowane forma artystyczna grobowca oraz idea rycerska wpływały na siebie, a zarazem są dowodem trwałości nowej myśli, nie sposób także nie zauważyć, że wzajemnie się umacniały. Eques Polonus prezentuje czytelnikom obydwa nurty, z jednej strony dzięki tej książce można zapoznać się z rozwojem formalnym nagrobków, zaś z drugiej prezentuje ona polską literaturę szesnastowieczną opisującą życie rycerza, jego cnoty i zadania. Warto zwrócić uwagę, że chociaż idea ta wywodzi się ze średniowiecznego sposobu prowadzenia walk, to bardzo szybko stała się konstytutywnym elementem społeczeństwa. Nie tylko w średniowieczu, ale także w okresie nowożytnym. Teksty Reja, Kochanowskiego czy Modrzewskiego ukazują coraz silniejszą pozycję rycerstwa-szlachty w I Rzeczpospolitej, ale to samo możemy ujrzeć na nagrobkach. Autor pisze: „Ikonografia omawianych dzieł świadczy zatem o wzrastającym prestiżu szlachty, coraz bardziej świadomej swoich przywilejów oraz roli w państwie. Zbroja płytowa przywołująca ideę cnoty stawała się znakiem legitymizującym jej władzę. W czasach renesansu, przesiąkniętych ideami humanistycznymi, pomnik nagrobny miał również upamiętnić jednostkę, wskazywać na jej szczególne miejsce w hierarchii, podkreślać indywidualne cnoty i dokonania”.

W swojej książce Rafał Nawrocki ukazuje, na przykładzie sztuk plastycznych, genezę jednego z najważniejszych elementów rodzącej się kultury Rzeczpospolitej Szlacheckiej, czyli idei rycerskiej. Wątku, który przewija się w polskiej sztuce i kulturze aż do naszych czasów.

Rafał Stanisław NAWROCKI, Eques Polonus. Rycerski pomnik nagrobny w sztuce polskiej XVI wieku jako wyraz stanowego prestiżu szlachty, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2021.