Natasza Duraj
Siwasz
Nie ma chyba nikogo, kto po wyprawie na Krym nie byłby urzeczony tą wyjątkową krainą geograficzną. Ukształtowanie powierzchni Półwyspu Krymskiego jest tak różnorodne, iż każdy turysta może znaleźć atrakcje odpowiadające swoim zamiłowaniom. Znajdują się tu zarówno wysokie góry, rozległe płaskowyże, jak i liczne plaże, na których odpoczynek gwarantuje pełną regenerację sił.
Od zachodu i południa Krym omywa Morze Czarne, zaś od wschodu Morze Azowskie, które jest wyodrębnioną, płytką zatoką tego morza. Całe północne i północno-wschodnie wybrzeże Półwyspu Krymskiego pocięte jest siecią płytkich zatok, mierzei, limanów i cieśnin, które nazywane są Siwaszem.
Największym jeziorem Krymu jest Donuzław. Rozciąga się ono na około 30 km, a jego maksymalna głębokość wynosi 27 m. Znajduje się ono w rejonie Tarchankuckim.
Największe krymskie słone jeziora stanowią dawne zatoki (limany). Są one oddzielone od morza piaszczystymi mierzejami, przez które stale dopływa woda morska, wzbogacając je w sól. Szczególnie cenione ze względu na zasoby soli i błota leczniczego są jeziora grupy eupatoryjskiej. Od wielu lat borowiny z Jeziora Sackiego i Mojnackiego wykorzystywane są w leczeniu schorzeń układu ruchu, a także w kosmetyce. Jednak większość osób pragnących poprawić swój stan zdrowia przybywa do Jałty, najbardziej znanego krymskiego uzdrowiska, które przyjęło swych pierwszych kuracjuszy już w latach 60. XIX w.
Rozwojowi Jałty jako uzdrowiska sprzyjało bliskie sąsiedztwo letniej rezydencji cara rosyjskiego Mikołaja II, pałacu w Liwadii. Początkowo Jałta była tylko kurortem dla arystokratów. Nowy etap jej rozwoju jako uzdrowiska zapoczątkował Anton Pawłowicz Czechow, nowelista i dramaturg rosyjski, a także lekarz-społecznik. Osiedlił się on w Jałcie w 1899 r., pragnąc poprawić stan zdrowia. Z jego inicjatywy, wspieranej przez Maksyma Gorkiego, przeprowadzono zbiórkę pieniężną wśród postępowej inteligencji, a z zebranych środków otwarto w 1903 r. sanatorium dla osób cierpiących na choroby płuc.
Krym to także miejsce niezwykle atrakcyjne dla turystów, którzy podejmują ambitne wyzwania, wyprawiając się na trudne wysokogórskie trasy. W południowej części Półwyspu Krymskiego rozciągają się Góry Krymskie, stanowiące łańcuch o długości około 150 km i szerokości około 50 km. Tworzą one trzy pasma: niewysokie północne, drugie nieco od niego wyższe i trzecie najwyższe, określane mianem Głównego Pasma Krymskiego. Pasmo to biegnie nad samym brzegiem morza, tworząc miejscami strome, wysokie i niezwykle malownicze urwiska.
Miłośnikom historii wycieczka na Krym przyniesie także wiele wrażeń i cennych wspomnień. Wyprawę warto rozpocząć od poznania historii Scytów. Od najdawniejszych czasów słynęli oni jako lud niezwyciężony, z którym nie mogły dać sobie rady liczne wojska króla perskiego Dariusza. Opanowały one północne obszary nad Morzem Czarnym w końcu VI w. p.n.e. Na Krymie Scytowie prowadzili początkowo życie koczownicze. Pod koniec IV w. p.n.e., po utworzeniu i umocnieniu się państwa scytyjskiego, przeszli do życia osiadłego. Sprzyjał temu rozwinięty handel zbożem prowadzony z Grekami.
Jałta
W III w. p.n.e. w samym centrum Półwyspu Krymskiego powstał Neapol Scytyjski, wzmiankowany przez Herodota i Strabona jako ośrodek państwa scytyjskiego. Scytowie umiejscowili swą stolicę nad rzeką Sałgir, w miejscu dającym dobrą ochronę przed najazdami koczowników sarmackich, którzy w owym okresie pokazali się w stepach nad Morzem Czarnym. Pozostałości tego starożytnego miasta znajdują się na obszarze Symferopola.
Scytowie utworzyli nie tylko własne państwo, lecz i kulturę określaną mianem kultury scytyjskiej bądź scyto-sakijskiej. Niezwykle istotne znaczenie dla rozwoju badań nad kulturą scytyjską miało odkrycie grobowca-mauzoleum, w którym znajdowało się około 70 grobów arystokracji scytyjskiej. W trakcie prowadzonych prac wykopaliskowych odkryto w nim liczne ozdoby wykonane ze złota, cechujące się niezwykłym kunsztem artystycznym.
Na Krymie można odnaleźć wiele innych zabytków, powstanie których związane jest z ożywionymi kontaktami handlowymi, jakie w późniejszym okresie utrzymywali mieszkańcy Półwyspu Krymskiego z Grekami oraz z dwoma potężnymi włoskimi republikami handlowymi, Wenecją i Genuą. Kupcy weneccy i genueńscy przedostali się na Morze Czarne i wyparłszy stąd Greków zajęli ważniejsze porty krymskie. Między Wenecją a Genuą rozpoczęła się walka o rynki czarnomorskie, w której zwyciężyła Genua. Kupcy genueńscy założyli na Krymie faktorie handlowe: Kaffę (dzisiejsza Teodozja), Suraż (Sudak) i Cembalo (Bałakławę, stanowiącą obecnie część Sewastopola). Faktorie genueńskie na Krymie stały się ważnymi ośrodkami handlu z Iranem, Rusią, Indiami, Chinami i Azją Środkową.
Kontakty Rosji z Krymem sięgają początków państwa staroruskiego. Jak podają źródła historyczne, na początku IX w. wojska ruskie walczyły na Krymie, prowadząc działania zbrojne na obszarach położonych pomiędzy obecnym Sudakiem a Kerczem. W owym czasie Rusowie zorganizowali wyprawę na południowe wybrzeże Morza Czarnego. Arabski pisarz Ibn Chordadbeh relacjonował, iż w połowie IX w. Rusowie wypływali na Morze Azowskie przez Cieśninę Kerczeńską, płynęli w górę Donu do jego połączenia z Wołgą, a następnie do Morza Kaspijskiego, po czym drogą lądową docierali do Bagdadu.
W latach 80. X w. rząd bizantyjski zwrócił się do księcia kijowskiego Włodzimierza Światosławowicza z prośbą o pomoc wojskową, która umożliwiłaby stłumienie powstań w podległych cesarstwu prowincjach. Książę Włodzimierz wyraził zgodę na tę propozycję, żądając w zamian, by Bizancjum zawarło z Rusią sojusz przypieczętowany jego małżeństwem z siostrą cesarza Bazylego II Anną. Warunki te rząd bizantyjski musiał przyjąć.
Wojsko ruskie bez przeszkód i w krótkim czasie stłumiło powstanie w Azji Mniejszej, jednakże Bizancjum odmówiło spełnienia warunku porozumienia z Rusią. Po otrzymanej odmowie książę Włodzimierz ruszył na Krym, zajmując w 989 r. Chersonez. Cesarz Bazyli II był zmuszony ustąpić. Po zawarciu małżeństwa z Anną Włodzimierz uznał oficjalnie chrześcijaństwo za religię państwa ruskiego. Przyjęcie chrztu przez władcę Rusi Kijowskiej odbyło się 6 stycznia 988 r. Chrzest księcia Włodzimierza w Korsuniu został opisany przez kronikarza w sposób następujący:
„Roku 6496 [988]. Poszedł Włodzimierz z wojami na Korsuń, gród grecki, i zamknęli się Korsunianie w grodzie. I stanął Włodzimierz z tamtej strony grodu u przystani, na strzelanie z łuku od grodu. I walczyli zaciekle z grodu. Włodzimierz zaś opasał gród. Wycieńczyli się w grodzie ludzie, i rzekł Włodzimierz do grodzian: Jeśli się nie poddacie, będę stał przez trzy lata. Oni zaś nie posłuchali go. Włodzimierz więc uszykował wojów mnogich i kazał sypać przyspę do [muru] grodu. Gdy ją sypali, Korsunianie podkopawszy mur grodzki, kradli sypaną ziemię i nosili do siebie w gród, sypiąc pośrodku grodu. Woje wciąż przysypywali więcej, a Włodzimierz stał. I oto mąż korsuński, imieniem Anastazy, strzelił, napisawszy tak na strzale: Studnie są za tobą od wschodu, z nich woda płynie rurami; przekopawszy, przejmij ją. Włodzimierz zaś, to słysząc, wejrzawszy na niebo, rzekł: Jeśli to się spełni, ochrzczę się. I natychmiast kazał kopać w poprzek rur, i przejął wodę. Ludzie wycieńczyli się pragnieniem i poddali się. Wszedł Włodzimierz w gród i drużyna jego; i posłał Włodzimierz do carów Bazylego i Konstantyna, mówiąc tak: Oto gród wasz sławny wziąłem; słyszę zaś, że siostrę macie dziewoję, otóż jeśli jej nie wydacie za mnie, uczynię ze stolicą waszą, jako i z tym grodem. I słysząc to carowie zasmucili się i przekazali wieść, tak mówiąc: Nie przystoi chrześcijanom za pogan wydawać. Jeśli się ochrzcisz, to i to [siostrę] dostaniesz, i królestwo niebieskie otrzymasz, i z nami jednowiercą będziesz. Jeśli zaś tego nie chcesz uczynić, nie możemy wydać siostry swojej za ciebie.
To usłyszawszy, Włodzimierz rzekł do posłów carskich: Mówcie carom tak: ja ochrzczę się, gdyż wybadałem już pierwej zakon wasz, i luba jest mi wiara wasza i nabożeństwo, o którym mi opowiadali posłani przez nas męże. To słysząc carowie radzi byli, i uprosili siostrę swoją, imieniem Anna, i posłali do Włodzimierza, mówiąc: Ochrzcij się, i wtedy poślemy siostrę swoją tobie. Rzekł zaś Włodzimierz: Przyjdźcie z siostrą waszą chrzcić mnie. I posłuchali carowie i posłali siostrę swoją, dostojników kilku i prezbiterów. Ona zaś nie chciała iść. Jak w niewolę – rzecze – idę, lepiej by mi tu umrzeć. I rzekli do niej bracia: Oto nawróci Bóg przez ciebie ziemię ruską do pokajania, a ziemię grecką wybawi od srogiej wojny. Widzi przecie, ile złego wyrządziła Ruś Grekom? I dziś, jeśli nie pójdziesz, to samo wyrządzą nam. I ledwie ją przymusili. Ona zaś siadając na statek, pożegnała bliskich swoich z płaczem, i wyruszyła przez morze. I przybyła do Korsunia, i wyszli Korsunianie z pokłonem, i wwiedli ją do grodu i posadzili ją w pałacu.
Z Bożego zaś zarządzenia w tym czasie rozchorował się Włodzimierz na oczy, i nie widział nic, i trapił się wcale nie wiedząc co uczynić. I posłała do niego carówna, mówiąc: Jeśli chcesz wyzbyć się choroby tej, to co prędzej chrzcij się, jeśli nie, to nie pozbędziesz się niemocy tej. To usłyszawszy, Włodzimierz rzekł: Jeśli to prawdą będzie, to zaiste wielki jest Bóg chrześcijański. I kazał ochrzcić siebie. Biskup zaś korsuński z popami carówny, pouczywszy, ochrzcił Włodzimierza. Gdy położył rękę nań, natychmiast przejrzał. Widząc zaś Włodzimierz tak nagłe uzdrowienie, pochwalił Boga, mówiąc: Dopiero poznałem Boga prawdziwego. Gdy zaś to widziała drużyna jego, wielu ochrzciło się. Ochrzcił się zaś w cerkwi Świętego Bazylego, a znajduje się cerkiew ta w Korsuniu w środku grodu, gdzie targ odbywają Korsunianie; pałac zaś Włodzimierza wedle cerkwi stoi do dzisiejszego dnia, a carówny pałac tuż za ołtarzem. Po chrzcie zaś przywiedli carównę do ślubu. Nie znający zaś prawdy mówią, jakoby ochrzcił się [Włodzimierz] w Kijowie, inni zaś mówią – w Wasylewie, a jeszcze inni inaczej opowiadają” (Powieść minionych lat, [w:] F. Siedlicki, E. Goranin, H. Suszko, Kroniki staroruskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987, s. 70-72).
Terytoria położne nad Morzem Azowskim, stanowiące stare ziemie ruskie, były potrzebne Rosji ze względu na znaczenie strategiczne, polityczne i gospodarcze. Dzięki ich posiadaniu przez państwo rosyjskie możliwe byłoby przedostawanie się Donem na morze, a zawładnięcie silną twierdzą Azow, obsadzoną przez garnizon turecki, dałoby Rosji możliwość zagrożenia chanatowi krymskiemu. Piotr I postanowił zdobyć tę twierdzę i już wiosną 1695 r. 30-tysięczna armia rosyjska przeprawiła się na statkach w dół Oki i Wołgi, a następnie przekroczyła Don. Pierwsza wyprawa azowska okazała się nieudana. Pozwoliła ona jednak wyciągnąć właściwe wnioski i zdobyć cenne doświadczenie, które umożliwiło skrupulatne i w pełni przemyślane przygotowania do kolejnego azowskiego pochodu. W celu powtórzenia tejże wyprawy w roku następnym, Piotr I podjął decyzję o utworzeniu flotylli wojennej. Wiosną 1696 r. pod Azow podpłynęła flota rosyjska, złożona z 30 galer, znacznej liczby statków transportowych oraz łodzi. Zaskoczona pojawieniem się przeciwnika flota turecka wycofała się bez walki. Piotr I obległ Azow od strony lądu. W czerwcu tegoż roku, straciwszy nadzieję na odsiecz z Konstantynopola, Turcy skapitulowali.
Mimo odniesionego zwycięstwa, dostęp do Morza Czarnego Rosja mogła uzyskać dopiero po opanowaniu Cieśniny Kerczeńskiej, która należała do Turcji. Do prowadzenia zaś wojny z Turcją Piotrowi I potrzebni byli sprzymierzeńcy, których widział on w państwach europejskich.
Rozwój sytuacji międzynarodowej w okresie panowania Katarzyny II, związany przede wszystkim z sytuacją w Polsce oraz wybuchem wielkiego powstania chłopskiego w Rosji, a także z wojną rosyjsko-turecką, trwającą od 1768 do 1774 r., przyczyniły się do tego, że Rosja i Turcja wyraziły wolę zawarcia pokoju. Traktat pokojowy między dwoma walczącymi stronami został podpisany w lipcu 1774 r. w Kuczuk-Kainardzi i stanowił całkowity triumf Rosji. W myśl postanowień tego traktatu Rosja uzyskała dostęp do Morza Czarnego na wąskiej przestrzeni między ujściem Dniepru i Bohu, łącznie ze znajdującą się tam twierdzą Kinburn, a także twierdze Kercz i Jenikale na wschodnim wybrzeżu Krymu. Ponadto otrzymała ona prawo do ufortyfikowania Azowa oraz swobodnego przemieszczania się okrętów handlowych przez Bosfor i Dardanele na Morze Śródziemne. Ważnym postanowieniem tego traktatu było uznanie chanatu krymskiego za niezależny od Turcji.
Po uzyskaniu dostępu do Morza Czarnego szlachta rosyjska poczęła zagospodarowywać żyzne stepy nadczarnomorskie. Dostęp do Morza Czarnego umożliwił także dynamiczny rozwój rosyjskiego handlu. Rosja mogła odtąd przewozić znaczną ilość płodów rolnych i różnorodnych towarów do krajów czarnomorskich.
Zdobyte przez Rosję ziemie, położone między Donem a Bohem, miały dla niej ogromne znaczenie nie tylko z gospodarczego, ale przede wszystkim ze strategicznego punktu widzenia. Dlatego też z działaniami mającymi na celu zagospodarowanie nowo przyłączonych ziem podjęto także intensywne starania o zabezpieczenie rosyjskiego panowania w tym regionie.
Przyłączenie Krymu do Rosji nastąpiło w 1783 r. Aneksja ta objęła nie tylko sam Półwysep Krymski, ale także należące uprzednio do chanatu terytoria leżące po północnej i wschodniej stronie Morza Azowskiego oraz nad Morzem Czarnym, od Perekopu niemal do ujścia Dniepru. Krym stał się częścią guberni noworosyjskiej. W 1802 r. na mocy dekretu cara Aleksandra I utworzona została gubernia taurydzka. Istniała ona w latach 1802-1921, a zajmowane przez nią terytorium odpowiadało obszarom chanatu krymskiego. Centrum administracyjnym guberni taurydzkiej był Symferopol.
Najnowsza historia relacji Rosji z Krymem wiąże się z trudnymi relacjami pomiędzy Federacją Rosyjską a Ukrainą, jakie miały miejsce po rozpadzie Związku Radzieckiego. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy jednak upatrywać w okresie o wiele wcześniejszym. Wiążą się one przede wszystkim z szeroko zakrojoną akcją przesiedlania mieszkańców różnych części ZSRR na terytorium Półwyspu Krymskiego.
W pierwszych latach rządów władzy radzieckiej na Krym przesiedlono znaczną rzeszę ludności pochodzenia żydowskiego, dla której stworzone zostały dwa rejony narodowościowe: Frajdorf, utworzony w 1930 r., oraz Łarindorf, który powstał w 1935 r. W 1944 r. z Półwyspu Krymskiego wysiedleni zostali Tatarzy krymscy. Ich przymusowy pobyt na terytorium Azji Środkowej, głównie w Uzbeckiej SRR, trwał bardzo długo, gdyż w 1956 r. zmuszeni zostali oni do podpisania oświadczenia, iż zrzekają się wszelkich pretensji do majątku pozostawionego na Krymie, co stanowiło warunek konieczny wydania paszportów. Mieli oni odtąd prawo poruszać się po terytorium Związku Radzieckiego z wyjątkiem Półwyspu Krymskiego.
Wysiedlenie Tatarów krymskich wywarło istotny wpływ na zmianę struktury ludności zamieszkującej terytorium Półwyspu Krymskiego. Przeprowadzony w 1959 r. spis powszechny dowiódł, iż narodowość ta stanowiła zaledwie 0,4% mieszkańców Krymu w tymże roku. Najliczniejszą grupą ludności zamieszkującą Półwysep Krymski byli Rosjanie, stanowiący 71,5% mieszkańców, a następnie Ukraińcy i Żydzi.
Duży napływ ludności różnych narodowości na terytorium Krymu był związany także z ogromnymi inwestycjami budowlanymi realizowanymi na terytorium Półwyspu Krymskiego. Były to prace związane ze wzmożoną eksploatacją kerczeńskich rud żelaza oraz budowa Kanału Północnokrymskiego, stanowiącego przedłużenie Kanału Południowoukraińskiego, doprowadzającego wodę z Dniepru na Krym przez Siwasz.
Duże znaczenie dla zmian w sytuacji politycznej i społecznej Krymu miało włączenie go w skład Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, co nastąpiło w okresie rządów N.S. Chruszczowa. W kwietniu 1954 r. przyjęta została ustawa, na mocy postanowień której obwód krymski został wyłączony ze składu Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i przekazany Ukraińskiej SRR. W konsekwencji tych postanowień Krym stał się okręgiem autonomicznym w składzie terytorialnym Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Oficjalnym powodem przekazania Krymu przez RFSRR była okazja trzechsetnej rocznicy zjednoczenia Ukrainy z Rosją.
Po podpisaniu w grudniu 1991 r. porozumienia o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw strona rosyjska zgłosiła roszczenia terytorialne w stosunku do Ukrainy, których przedmiotem był obszar Półwyspu Krymskiego oraz Zagłębia Donieckiego. Obszary te stanowiły i stanowią terytoria niezwykle ważne nie tylko ze strategicznego, ale także gospodarczego punktu widzenia.
Po rozpadzie ZSRR Rosjanie zameldowani na terenie Krymu zaczęli zgłaszać żądania przyłączenia zamieszkałych przez nich terytoriów do Rosji. Pod wpływem nacisków ludności rosyjskiej zamieszkującej obszar Półwyspu Krymskiego w 1991 r. utworzona została Krymska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka. Jej terytorium objęło obszar obwodu krymskiego, za wyjątkiem Sewastopola, który uzyskał status miasta wydzielonego.
5 maja 1992 r. Rosjanie zamieszkujący terytorium Półwyspu Krymskiego proklamowali utworzenie niepodległej Republiki Krymu. Wywołało to konflikt z władzami ukraińskimi, w efekcie czego przeprowadzone zostało referendum mające na celu ustalenie przynależności państwowej Krymu. Natomiast 6 maja 1992 r. została uchwalona Konstytucja Republiki Krymu.
17 marca 2014 r. Rada Najwyższa Autonomicznej Republiki Krymu podjęła uchwałę o doniosłym znaczeniu politycznym, gospodarczym i społecznym, proklamując niepodległość Krymu. Niepodległość tę uznała Rosja, co nastąpiło na podstawie Dekretu Prezydenta Federacji Rosyjskiej „W sprawie uznania Republiki Krymu”. Natomiast 18 marca 2014 r. została podpisana umowa pomiędzy Federacją Rosyjską a Republiką Krymu o przyłączeniu terytorium Półwyspu Krymskiego do Rosji.
Dr hab. Natasza Duraj, profesor Uniwersytetu Łódzkiego, pracownik Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego
