Marek Lechniak
„Pomysł ponownego napisania książki jakiegoś innego autora z pewnością musi wydawać się co najmniej dziwny. Jest tak zwłaszcza wtedy, gdy sprawa dotyczy książki z zakresu filozofii. Gdy dodatkowo wychodzi na jaw, że idzie o (…) książkę Michała Hellera Filozofia nauki, pojawia się graniczące z pewnością przeczucie, że jest to nie tyle dziwny, co po prostu zły pomysł. Niestety najczęściej nie mamy wpływu na to, jakie pomysły rodzą się w naszej głowie”. W taki sposób ks. prof. Tadeusz Pabjan z UPJPII zaczyna swój podręcznik Odczytywanie sensu. I jest to praktyczna uwaga, jak podejść do książki Pabjana: wyrasta ona z książki Hellera, zachowuje jej strukturę, ale, jak podkreśla w przedmowie sam Heller, stanowi w pełni autorskie dzieło i przekracza znacznie skryptowy charakter podręcznika Hellera, stając się lekturą, która może ubogacić każdego.
Ogólnie rzecz ujmując, książka dotyczy filozofii nauki (czy jak dawniej się w Polsce mówiło metodologii nauk); wskazuje na to jej struktura, na którą składają się cztery części. W pierwszej z nich, Fenomen nauki i metodologiczne typy nauk, autor najpierw próbuje dokonać determinacji znaczenia nazwy „nauka”, wskazując na jej wieloznaczność i próbując określić przedmiot teorii nauki. W drugiej zaś części rozdziału dokonuje wyróżnienia metodologicznych typów nauk, traktowanych szeroko (tzn. włączając różne typy teologii i filozofii). Szkoda, że autor pomija tu całkowicie dorobek KUL-owskiego filozofa Stanisława Kamińskiego i jego kluczowe dzieło Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, zawierające wnikliwe analizy typów nauk i problemy ich klasyfikacji.
Z kolei w części drugiej, Metodologiczna charakterystyka nauk przyrodniczych, autor analizuje podstawy nauk przyrodniczych, a więc stanowiska w sprawie rozumienia faktu naukowego, pokazując niełatwe filozoficznie zagadnienie zależności faktu od teorii. Następnie omawia dwie koncepcje kluczowe dla XX-wiecznej filozofii nauki: indukcjonistyczną i hipotetyczno-dedukcyjną (Popperowski falsyfikacjonizm). Część tę wieńczą rozważania dotyczące struktury i statusu poznawczego teorii fizycznej. Kolejna część książki, Filozoficzne zagadnienia ewolucji nauki, podejmuje problemy dynamiki nauki. W historycznym ujęciu chodzi o dynamikę dyscypliny naukowej, a nie teorii. Pojawia się też podstawowe pytanie o racjonalność zmiany nauki; tu możemy znaleźć omówienie Thomasa Kuhna koncepcji zmiany dyscypliny naukowej (znanej jako teoria rewolucji naukowych czy teoria paradygmatu), a także różnych odpowiedzi na poglądy Kuhna (K. Popper, I. Lakatos czy P. Feyerabend). Tu na uwagę zasługuje fragment omawiający Michała Hellera koncepcję nieliniowego rozwoju nauki wywodzącą się z termodynamiki nieliniowej, dzięki której można dokonać próby pogodzenia przekonania o niemal katastroficznym rozwoju nauki z dobrze uzasadnionym twierdzeniem o wewnętrznej logice ewolucji teorii naukowych; według Hellera należy uznać komplementarność tych dwóch aspektów ewolucji nauki. Daje to w efekcie model bifurkacyjny rozwoju nauki, według którego „ewolucja nauki dokonuje się na drodze kolejno następujących po sobie okresów stacjonarnych i okresów bifurkacji”, w których znika stabilność i odporność na fluktuacje zewnętrzne i wewnętrzne, a nawet mała okoliczność może doprowadzić do rewolucyjnego przewrotu.
Ostatnia część książki, poświęcona problematyce granic nauki, ma najbardziej filozoficzny charakter. Autor podkreśla, że kluczem do sukcesu nauk przyrodniczych było samoograniczenie się do zagadnień, które dają się ująć za pomocą metody empirycznej. W tym rozdziale autor analizuje tzw. redukcjonizm metodologiczny oraz analizę relacji między racjonalnością wiedzy a racjonalnością świata.
Marek Lechniak
Tadeusz PABJAN, Odczytywanie sensu. Wstęp do filozofii nauki, Copernicus Center Press, Kraków 2023.
Wróć