Sztuka łowienia w szerokim strumieniu

Dużo i ciągle więcej. Czego? Modalności terapeutycznych (obecnie jest ich ponad sześćset) oraz konstruktów teoretycznych (tych naliczono już tysiące). Gdzie? W dziedzinie, która od lat cieszy się niezmienną popularnością, każdego roku przyciągając kolejne rzesze chętnych do jej studiowania. O jakiej dziedzinie mowa? O psychologii. Co kryje się za jej fenomenem, jak mocne są fundamenty, co stanowi o sile, a co jest jej słabością, a także jakie wyzwania ją czekają w nadchodzącej przyszłości? Na te i wiele innych pytań udzieliło odpowiedzi Tomaszowi Witkowskiemu, autorowi książki Giganci psychologii, liczne grono wpływowych autorytetów. Wybrani na podstawie istniejących rankingów akademickich rozmówcy włączyli się w szeroki nurt wymiany myśli, dzieląc się refleksjami oraz przybliżając idee i koncepcje, nad którymi pracują. I chociaż zaprezentowany przekrój poglądów nie pretenduje, jak zastrzega Witkowski, do miana „wyczerpującego, obiektywnego, naukowego przeglądu stanowisk”, warto uważnie przyjrzeć się eksponowanym treściom. Niecodziennie bowiem ma się okazję, by spotkać w jednym miejscu tak wielu specjalistów z danej dziedziny. Czytelnik może wręcz odnieść wrażenie, że uczestniczy we wspólnej konferencji dotyczącej stanu psychologii jako nauki, podczas której może śledzić wypowiedzi uznanych profesjonalistów.

Recepcja bardzo zróżnicowanych treści jest o tyle łatwiejsza, że Witkowski stworzył rodzaj wystandaryzowanego kwestionariusza, co oznacza, że wszyscy rozmówcy otrzymali podobne pytania, moderowane następnie w zależności od przebiegu rozmowy. W gronie zaproszonych gości znalazł się neurobiolog, psycholog społeczny, kliniczny i rozwojowy. Spotkamy tutaj także reprezentanta ruchu na rzecz otwartej nauki, poznamy autorytet w dziedzinie globalnego zdrowia psychicznego oraz przedstawiciela psychologii krytycznej. W trakcie trwania tego swoistego kongresu poruszone zostały zagadnienia dotyczące m.in. działania oraz inżynierii pamięci, funkcjonowania paradygmatu efektu dezinformacji, możliwości wszczepiania fałszywych wspomnień czy wpływu genów i środowiska na ludzkie zachowanie. Wybrzmiały głosy mówiące o problemie presji związanej z publikowaniem i o kłopotach związanych z obszarem replikowalności badań. Pojawiły się kwestie dotyczące błędów w myśleniu i potencjalnej szkodliwości popularnych przekonań, z których część opiera się na wątpliwych merytorycznie fundamentach. Rozmówcy wypowiadali się także na temat sztucznej inteligencji, DNA traktowanego jako system wczesnego ostrzegania czy o kwestii naddiagnozowania.

Przy okazji prezentowania naukowych dokonań interlokutorów autor przybliżył ich sylwetki od strony osobistej. Dzięki takiemu zabiegowi możemy dostrzec i uzmysłowić sobie, że poważni naukowcy są także ludźmi pełnymi pozazawodowych pasji. Jedni grają w zespole rockowym albo na wiolonczeli, inni podnoszą ciężary, a jeszcze inni samotnie żeglują po Morzu Północnym.

Tomasz Witkowski znany jest od lat z demaskowania niesprawdzonych koncepcji oraz szkodliwych mitów. Ten psycholog i autor licznych publikacji niestrudzenie zabiega o wyeliminowanie pseudonauki z psychologii, przy każdej okazji wskazując na konieczność posługiwania się teoriami opierającymi się na dowodach. Niełatwa to droga. Sporej determinacji wymaga odrzucenie pokusy podążania za popularnymi intelektualnymi ideami oraz chwilowymi modami. Do tego potrzebne jest krytyczne podejście, odwaga, by chodzić pod prąd oraz gotowość odrzucenia przygotowanych założeń, jeśli tylko nie spełniają one kryteriów naukowości. Nie wszyscy mają w sobie dość siły, by sprostać takim wymogom. Zaproszonym rozmówcom, jak przekonuje autor, z pewnością jej nie zabrakło.

Tomasz WITKOWSKI, Giganci psychologii. Rozmowy na miarę XXI wieku, tłum. Magdalena Wajda-Kacmajor, Anna Alochno-Janas, Agnieszka Cioch, Wydawnictwo BEZ MASKI, Wrocław 2021.