Pamiętajcie o ogrodach

Fot. Bartosz Proll UMCS

Dr Grażyna Szymczak, dyrektor Ogrodu Botanicznego UMCS i prezes Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce, pisze o ogrodach botanicznych i przedstawia ich zadania, w tym związane z badaniami naukowymi i ochroną bioróżnorodności.

Historia tworzenia ogrodów botanicznych ma kilkaset lat. Najstarszym ogrodem botanicznym na świecie, funkcjonującym nieprzerwanie i w tym samym miejscu, jest ogród botaniczny we włoskiej Padwie, założony w 1545 roku. Najstarsze w Polsce są już ponad dwustuletnie ogrody uniwersyteckie w Krakowie (1783), Wrocławiu (1811) i Warszawie (1818). W Polsce obecnie działa ponad 40 ogrodów botanicznych, posiadających wymagane zezwolenie Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na utworzenie i prowadzenie takiej instytucji. Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie jest ogrodem „w średnim wieku”, mającym niespełna 60 lat (1965). Optymistyczne jest, że w naszym kraju powstają nowe ogrody botaniczne, a placówki już istniejące, gromadzące bogate i wartościowe zbiory roślinne starają się uzyskać status „pełnoprawnego” ogrodu botanicznego.

Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. podmioty, które uzyskały takie zezwolenie, mają pewne obowiązki. Powinny uczestniczyć w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym. Muszą prowadzić edukację w zakresie ochrony gatunkowej roślin, z uwzględnieniem ochrony różnorodności biologicznej. Mają prowadzić hodowlę (tego terminu używa ustawodawca) roślin gatunków zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony ex situ, a następnie wprowadzać je do środowiska przyrodniczego w ramach programów ochrony tych gatunków. Rośliny muszą być przetrzymywane w warunkach odpowiadających ich potrzebom biologicznym, co ma potwierdzać prowadzona dokumentacja hodowlana. Choć zapisy ustawy mówią o „hodowli” roślin, to w tym przypadku właściwszym wydaje się określenie „uprawy” (i ewentualnie hodowli) roślin.

Ogrody botaniczne różnią się pod względem wieku, powierzchni, zgromadzonych kolekcji i ich charakteru czy organu prowadzącego. Wśród krajowych ogrodów botanicznych znajdziemy ogrody uniwersyteckie, prowadzone przez Polską Akademię Nauk, samorządowe, należące do Lasów Państwowych oraz prywatne. Do ogrodów botanicznych zaliczane są również kolekcje specjalistyczne, takie jak ogrody roślin leczniczych, arboreta – ogrody dendrologiczne, które gromadzą przede wszystkim kolekcje drzew i krzewów, czy palmiarnie, które oparte są na zbiorach roślin egzotycznych.

Pierwotnie ogrody botaniczne tworzono dla uprawy roślin leczniczych, użytkowych i typowo ozdobnych. Współczesne ogrody botaniczne mają zdecydowanie szerszy zakres zadań i pełnią wiele funkcji. Obok estetycznych, rekreacyjnych i wypoczynkowych, które są dość oczywiste i bardzo ważne, ogrody realizują zadania naukowe, edukacyjne i konserwatorskie. Te działania na rzecz ochrony gatunkowej roślin i szeroko pojętej ochrony różnorodności biologicznej w sposób szczególny zostały przypisane ogrodom botanicznym podczas pierwszego Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r.

Dla ochrony różnorodności biologicznej roślin tworzone są kolekcje zachowawcze w postaci udokumentowanych zbiorów żywych roślin rosnących w działach i kolekcjach tematycznych, siedliskowych, geograficznych itp. Szczególną grupę wśród nich stanowią gatunki rodzimej flory, objęte ochroną prawną i zagrożone wyginięciem w stanie wolnym. Celem takich kolekcji, obok edukacyjnej i dydaktycznej, jest ich zachowanie w warunkach ex situ (poza miejscem naturalnego występowania), przetrzymywanie, rozmnażanie i powtórne wprowadzanie na stanowiska naturalne w ramach programów restytucji odbywających się zawsze pod kontrolą organów państwowych (Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, regionalne dyrekcje ochrony środowiska).

Obok kolekcji roślin uprawianych w otwartym terenie oraz w warunkach szklarniowych, dla zachowania różnorodności świata roślin, niektóre ogrody botaniczne prowadzą banki genów nasion lub tkanek, przechowywanych przez długi czas w warunkach niskich temperatur, w tym w parach azotu. Taki bank genów (nasion i tkanek) prowadzi np. PAN Ogród Botaniczny Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie. Regionalne banki nasion prowadzą np. Ogród Botaniczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Śląski Ogród Botaniczny w Mikołowie i Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie.

Bogate kolekcje żywych roślin rosnących w ogrodach botanicznych są niemal niewyczerpaną bazą i źródłem dla prowadzenia edukacji na wszystkich poziomach nauczania i dla wszystkich grup wiekowych, dydaktyki dla studentów oraz badań naukowych dla pracowników uczelni wyższych. Prowadzone są one na miejscu, na rosnących roślinach, np. obserwacje fenologiczne, biologii kwitnienia i zapylania roślin, wzrostu i rozwoju, aklimatyzacji czy też występowania chorób i szkodników. Materiał roślinny pobierany jest również do różnorodnych badań laboratoryjnych – anatomicznych, fizjologicznych, biochemicznych, m.in. pod kątem występowania substancji biologicznie czynnych, mających szczególne znaczenie w farmakognozji, kosmetologii, rolnictwie, sadownictwie i ogrodnictwie. Wśród wielu kolekcji prowadzonych przez ogrody botaniczne w ostatnich latach rozwijają się zbiory (również kriogeniczne banki nasion i tkanek) dzikich gatunków, form i odmian roślin uprawnych, np. zbóż, oraz kolekcje pomologiczne, np. jabłoni, czereśni, grusz, dla zachowania starych odmian, ale też w celu prowadzenia przyszłych prac nad uzyskaniem nowych odmian roślin użytkowych.

Organizacją zrzeszającą krajowe ogrody botaniczne, a właściwie ich dyrektorów i kierowników, jest stowarzyszenie Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce, działająca nieformalnie od kilku dziesięcioleci, a od 2011 r. posiadająca status prawny.