Humanistyka i granty

Od początku działalności Narodowego Centrum Nauki miejsce nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce (obszar HSS) w systemie grantowym było przedmiotem intensywnych dyskusji – w samym NCN i poza nim. Dotyczyły one spraw fundamentalnych, tego czy i ewentualnie jak finansować nauki HSS oraz czy powinny być one traktowane tak samo, jak inne nauki, czy raczej wymagają specjalnego podejścia. Dziś nie mam wątpliwości, że decyzja NCN o włączeniu nauk HSS do systemu grantowego oraz traktowania ich wedle tych samych kryteriów co inne nauki zapewniła im znakomite warunki do rozwoju. Niektóre dyscypliny i niektórzy badacze potrafili je wykorzystać.

Zacznę od finansów: 10 lat działalności NCN, to 10 lat systematycznie zwiększanych nakładów na nauki HSS. Wbrew ogólnemu przekonaniu, że pieniędzy na obszar HSS przeznacza się w NCN znacząco mniej niż na inne obszary, nakłady te były i są stosunkowo wysokie. Były nawet lata, kiedy w niektórych dyscyplinach HSS trudno je było skonsumować. Dla przykładu, we wszystkich konkursach około 20% wszystkich nakładów na badania jest przeznaczanych na nauki HSS. To bardzo wysoki wskaźnik. W European Research Council ten wskaźnik wynosi mniej niż 15%, w innych agendach finansujących badania w Europie jest jeszcze mniejszy. Warunki uprawiania nauk HSS w Polsce nigdy nie były tak korzystne, jak po włączeniu się NCN w proces ich finansowania.

Z perspektywy 10 lat widać wyraźnie, że decyzje o tym, by wspomagać ten obszar nauki na ogólnych zasadach, były słuszne. Wbrew obawom wielu badaczom HSS nie zaszkodził ani oprotestowywany system konkursowy, ani wymóg publikacji międzynarodowych czy przygotowywania aplikacji grantowych w języku angielskim. Wręcz przeciwnie. Z roku na rok obserwowaliśmy powolne otwieranie się HSS na naukę światową. Cieszyły nas sukcesy grantowe badaczy z tej grupy nauk w konkursach NCN (tj. stale rosnąca liczba coraz lepszych aplikacji), ale także w konkursach europejskich H2020, ERC i innych międzynarodowych. Nie mam wątpliwości, że to w dużej mierze zasługa NCN.

Decyzja NCN o powoływaniu do oceny wniosków grantowych ekspertów i recenzentów zagranicznych znakomicie podniosła jakość projektów grantowych. Finansowane były bowiem tylko projekty, które przeszły rygorystyczną ocenę zewnętrzną, wedle najlepszych standardów światowych. Przy okazji, standardy były upowszechniane wśród rodzimych badaczy, publikowanie międzynarodowe stało się nawykiem, a sam proces stał się bardziej zobiektywizowany, tj. niezapośredniczony znajomościami, niechęciami lub interesami środowiska rodzimego. Wprowadzenie standardów etycznych i zarządzania danymi, które także podlegają ocenie eksperckiej, zwróciło uwagę badaczy z obszaru HSS na te ważne, a zupełnie ignorowane przez nich do tej pory kwestie. To wszystko, moim zdaniem, działało i działa na rzecz poprawy polskich badań w obszarze HSS i uczynienia ich niezbywalną częścią nauki w ogóle.

Wiele dyskusji w NCN i poza nim dotyczyło sposobu oceny dorobku naukowego z zakresu HSS. Takie dyskusje toczą się na świecie, a NCN brał i bierze w nich aktywny udział. Stąd kryteria oceny osiągnięć badawczych w tym obszarze nauki nie odbiegają od tych stosowanych w świecie. W NCN zawsze przypominaliśmy o tym, że najważniejsza jest ocena jakościowa, uwzględniająca zalecenia otwartej nauki. Dlatego nie używamy do oceny impact factorów (ani innych wskaźników bibliometrycznych), a tym bardziej list ministerialnych (czasopism czy wydawnictw). Do takiego postępowania naszych ekspertów i recenzentów zachęcamy. Dzięki międzynarodowej ocenie zewnętrznej ten proces działa znakomicie.

Przy tej okazji trzeba wspomnieć, że członkowie Rady NCN oraz pracownicy biura angażowali się w inicjatywy międzynarodowe dedykowane obszarowi HSS, brali udział w pracach Science Europe nad wypracowywaniem standardów oceny badań w obszarze HSS, lobbowali na rzecz zwiększonego finansowanie tego obszaru nauk w Komisji Europejskiej, wspierali inicjatywy utworzenia sieci typu Era-Net, dedykowanych naukom społecznym (NORFACE) i humanistycznym (HERA), angażowali się w ich prace programowe i organizacyjne. Ogromnym sukcesem jest koordynowanie przez NCN programu CHANSE (Collaboration of Humanities and Social Sciences in Europe) realizowanego przez 27 instytucji finansujących badania naukowe z 24 krajów europejskich. Polska (czyli NCN) koordynuje jeszcze tylko jedno tego typu przedsięwzięcie – z zakresu fizyki kwantowej. W ten sposób NCN stwarzał i stwarza szanse dla zaistnienia polskich badań w obszarze HSS na świecie, dba o interesy polskich badaczy (np. mając wpływ na tematykę konkursów) i przybliża standardy dobrej nauki w tych obszarach badaczom w Polsce.

Moim zdaniem dziesięć lat działalności NCN, to najlepsze, co mogło nauki z obszaru HSS spotkać. Trzymam kciuki za kolejne lata.