Recenzje w postępowaniach naukowych

Prof. Marian Gorynia z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, wiceprzewodniczący Rady Doskonałości Naukowej, przedstawia najważniejsze kwestie dotyczące recenzowania w postepowaniach awansowych.

Najważniejsze zagadnienia związane z przygotowaniem recenzji w postępowaniach naukowych to: rola i status recenzentów oraz ich opinii, opinie w postępowaniu w sprawie nadania stopnia doktora, doktora habilitowanego, tytułu profesora oraz opinie sporządzane na zlecenie w innych postępowaniach, zlecanie sporządzenia opinii oraz dobre praktyki dotyczące recenzowania.

Prawidłowe sporządzenie recenzji w postępowaniu o awans naukowy przez osobę, która posiada legitymację do pełnienia funkcji recenzenta w danym postępowaniu, jest jednym z podstawowych warunków zachowania i przestrzegania norm proceduralnych, pozwalających uznać dane postępowanie za przeprowadzone zgodnie z obowiązującymi przepisami, zawartą umową i obyczajami akademickimi. Ponadto autor recenzji zawsze powinien kierować się zasadami etyki pracownika naukowego, mając przede wszystkim na względzie rzetelność i uczciwość naukową.

Na stronie internetowej RDN w zakładce „Dobre praktyki” można zapoznać się zarówno z poradnikami dotyczącymi postępowania w sprawie nadania stopnia doktora habilitowanego, tytułu profesora, poradnikiem w dotyczącym recenzowania, jak również z przykładowym wzorem umowy z recenzentem na sporządzenie opinii w sprawie nadania stopnia doktora, doktora habilitowanego oraz tytułu profesora. W umowach tych uwzględnione zostały niezbędne wymogi, które – w opinii Rady – powinien określić zamawiający (np. wymogi formalne, możliwość zwrócenia się z prośbą o uzupełnienie opinii, jak również możliwość rozwiązania umowy z powodu nierzetelnego jej wykonania czy rażącego naruszenia terminu sporządzenia opinii).

Przepisy ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce precyzyjnie określają rolę, jaką przypisuje się recenzentom w postępowaniach o awans naukowy. W zależności od typu postępowania rola ta będzie kształtowała się nieco odmiennie. Niewątpliwie można natomiast wyróżnić pewne cechy wspólne, niezależne od rodzaju postępowania i trybu, które będą odnosiły się do roli recenzentów. Należą do nich: obiektywność, rzetelność, dokonywanie oceny zgodnie z najlepszą posiadaną wiedzą, poufność.

Na tej podstawie możliwe jest określenie pewnych dobrych praktyk związanych z pełnieniem roli recenzenta. Nie powinien on podejmować się zadania związanego z oceną wniosku lub sprawy, gdy wykracza to poza zakres jego naukowego doświadczenia i kompetencji. Powinien odmówić udziału w procesie oceniania, gdy występuje konflikt interesów pomiędzy nim a stroną postępowania, w szczególności gdy: recenzent jest współautorem prac naukowych strony postępowania; uczestniczył lub uczestniczy wspólnie ze stroną postępowania w zespołach badawczych realizujących projekty finansowane w drodze konkursów krajowych lub zagranicznych; prowadził lub prowadzi wspólnie ze stroną postępowania prace naukowe w instytucjach naukowych; między recenzentem a stroną postępowania zachodzi stosunek nadrzędności służbowej; występują inne okoliczności określone w szczególności w art. 24 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego.

Recenzje powinny być kompletne, rzetelne, dokładne i obiektywne, a oceny odpowiednio uzasadnione. Nieuzasadnione recenzje pozytywne należy uznać za równie niewłaściwe, jak i nieuzasadnione recenzje negatywne. Recenzenci powinni zachowywać swoje opinie w poufności w stosunku do strony postępowania oraz podmiotów nieuczestniczących w danym postępowaniu o awans naukowy do czasu zakończenia tego postępowania.

Ponadto recenzent nie powinien pozostawać ze stroną postępowania w takim stosunku prawnym, aby wynik sprawy mógł mieć wpływ na jego prawa lub obowiązki. Nie powinno się także oceniać dorobku swego małżonka oraz krewnych i powinowatych do drugiego stopnia, a także osób związanych z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli. Nie należy podejmować się recenzowania, jeżeli wypowiadało się już w danej sprawie w ramach innego postępowania.

Kwestia wybitności osiągnięć naukowych kandydatów do tytułu profesora pojawiła się w regulacjach ustawowych po raz pierwszy w ustawie z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Do dziś interpretacja tego kryterium wzbudza wątpliwości. Po pierwsze, nie występuje formalna, ustawowa definicja wybitności. Nie jest to jednak sytuacja wyjątkowa, gdyż w ustawie występuje wiele określeń o podobnym charakterze, takich jak: znaczący dorobek naukowy lub artystyczny, znaczny wkład w rozwój dyscypliny, najwyższa jakość osiągnięć naukowych, oryginalne rozwiązanie problemu naukowego.

Po drugie, w takiej sytuacji mamy do czynienia z rozumieniem domyślnym, intuicyjnym i częściowo subiektywnym, które jest indywidualnym wyrazem odpowiedzialności każdego recenzenta. Jednocześnie należy mieć na uwadze, że przy interpretacji pojęć niezdefiniowanych ustawowo, należy przyjmować znaczenie, jakie pojęcia te mają w języku prawniczym, który w takiej sytuacji w pierwszej kolejności odwołuje się do wykładni językowej. W tym kontekście przez wybitne osiągnięcia, uwzględniając powszechne znaczenie słowa „wybitność”, należy rozumieć dorobek naukowy, który „wybija się ponad przeciętność” oraz jest „znaczny co do rozmiaru lub natężenia” (Słownik Języka Polskiego PWN, dostęp: 28.12.2024 r.). Podstawową dyrektywą oceny osiągnięcia naukowego jako wybitnego powinno być zatem kryterium merytoryczne.

Po trzecie, niektórzy recenzenci mają tendencję do unikania posługiwania się explicite terminem wybitności. Zamiast tego wolą stwierdzić spełnienie przesłanki ustawowej zawartej w określonym przepisie ustawy (art. 227, ustęp 1, punkt 1a). Praktyka taka zauważalna jest zwłaszcza w recenzjach niejednoznacznie pozytywnych.

Po czwarte, czasami podnoszona jest wątpliwość odnośnie do tego, czy wybitność dotyczy całości dorobku, czy tylko jego części oraz jak znaczący jest udział wybitnych osiągnięć w całości dorobku (w tym kontekście można mówić o wybitności całościowej versus wybitności częściowej albo sfragmentaryzowanej).

Po piąte, w obliczu braku ustawowej definicji wybitności niektórzy recenzenci podejmują się sformułowania własnych kryteriów wybitności i testują je przy ocenie dorobku. Wśród tych kryteriów znajdują się: nowość i oryginalność osiągniętych wyników badań, ogłaszanie wyników badań w prestiżowych czasopismach, widoczny ślad uzyskanych wyników badań w literaturze głównego nurtu (cytowania), łączna liczba cytowań itp. Formułowanie podobnych kryteriów powinno pełnić co najwyżej rolę wspomagającą proces oceny, a bezwzględne wymaganie ich spełnienia byłoby sprzeczne z ustawą.

Istotną kwestią jest rola bibliometrii w sporządzaniu recenzji. Artykuły w czasopismach naukowych albo monografie same w sobie nie są osiągnięciami naukowymi, a tym bardziej wybitnymi osiągnięciami. Osiągnięciami takimi mogą być uzyskane i opisane w artykułach lub książkach wyniki badań i wyciągnięte na ich podstawie wnioski. Osiągnięcia te powinny wynikać z działalności naukowej kandydatów, a nie głównie współautorów ich publikacji.

O wartości naukowej osiągnięcia nie decydują wskaźniki bibliometryczne ani żadne inne parametry naukometryczne. Decyduje o niej treść publikacji opisującej uzyskane wyniki i wyciągnięte wnioski. Przy rozpatrywaniu wniosków o tytuł profesora kluczowa jest także rola osoby ubiegającej się o ten tytuł w powstaniu dzieł opisujących osiągnięcia. O wartości naukowej osiągnięcia nie decyduje miejsce jego opublikowania (czasopismo, wydawnictwo), ale treść pracy. RDN nie ma kompetencji ani żadnych zadań związanych z oceną czasopism i wydawnictw naukowych, zatem żadne współczynniki (typu Impact Factor, punkty MNiSW i inne) ani tytuł czasopisma czy nazwa wydawnictwa nie mogą być kluczowe przy ocenie wniosku awansowego.

Rada nie oczekuje od recenzentów analizy bibliometrycznej prac naukowych kandydatów ani punktowej oceny ich dorobku. Tego typu analiza nie wymaga żadnych kompetencji ani wiedzy w zakresie danej dyscypliny naukowej i mogłaby być dokonana przez dowolnego pracownika administracyjnego w Biurze RDN. Jest ona jednak bezużyteczna przy rozpatrywaniu wniosków o nadanie tytułu profesora.

Za to Rada oczekuje od recenzentów analizy merytorycznej osiągnięć naukowych kandydatów, zapoznania się z ich publikacjami i stwierdzenia, czy rezultaty ich aktywności naukowej wniosły istotny wkład do nauki, a ich osiągnięcia można określić jako wybitne. Każdy specjalista w danej dyscyplinie posiadający tytuł profesora powinien być zdolny do dokonania takiej oceny merytorycznej bez konieczności analizy bibliometrycznej.

Jednak niektóre wskaźniki bibliometryczne mogą być pomocne w ocenie osiągnięć kandydatów, np. wysoka liczba cytowań ich prac może (ale nie musi) świadczyć o ich rozpoznawalności w środowisku naukowym. Niemniej wskaźniki te powinny być traktowane z dużą ostrożnością oraz jedynie jako informacje pomocnicze o dorobku kandydatów, jednak nie decydujące o poparciu albo odmowie poparcia wniosku o tytuł profesora.