Łączyć, nie dzielić

Metody badań socjologicznych najczęściej dzieli się na ilościowe i jakościowe. Te pierwsze obrazują zasięg występowania badanych zjawisk, te drugie pozwalają lepiej je zrozumieć. Grzegorz Bryda, socjolog i metodolog, nie poprzestaje na tym klasycznym już podziale. Idąc z duchem czasu, proponuje „cyfrową socjologię jakościową”, a więc taką, która korzysta z dorobku informatyki czy kognitywistyki i wchodzi z nimi w dialog.

Swoją metodę autor testował przez kilkanaście lat, prowadząc wraz ze studentami socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego badania empiryczne. Ich podstawą były badania terenowe: wywiady z mieszkańcami zróżnicowanej etnicznie i religijnie społeczności gminy Komańcza, położonej w powiecie sanockim, na terenie województwa podkarpackiego. Problematyka badań dotyczyła atrybucji społecznych i sposobów językowej reprezentacji wiedzy o codziennym życiu społeczności lokalnej.

Praca Brydy łączy więc nie tylko socjologię i humanistykę cyfrową, lecz także – jak wskazuje podtytuł – życie codzienne i językowy obraz świata. Język to bowiem nie tylko narzędzie komunikacji, lecz także czynnik kształtujący model reprezentacji rzeczywistości. Wypracowany przez lubelskich etnolingwistów model językowego obrazu świata (JOS) skupia się na związku między językiem, kulturą a postrzeganiem świata, bada językowe aspekty kultury, w tym wpływ języka na zachowania, postawy społeczne i schematy poznawcze. „Analizując relacje semantyczne między światem przeżywanym a jego językowym obrazem – pisze autor – przyjmuję koncepcję JOS za kluczową kategorię epistemologiczną we wspomaganej komputerowo analizie wywiadów biograficzno-narracyjnych”.

Choć przeprowadzono w sumie 476 wywiadów (ogromna liczba jak na standardy badań jakościowych), każdy z nich trwał średnio 2,5 godziny, z tej obszernej monografii niewiele dowiemy się o postrzeganiu świata przez mieszkańców Komańczy. W znakomitej większości składa się ona z rozważań teoretyczno-metodologicznych. Jak bowiem przyznaje sam autor, jej nadrzędnym celem jest rozpoznanie możliwości wykorzystania metod analitycznych cyfrowej socjologii jakościowej jako nowej, interdyscyplinarnej dziedziny badania świata codziennego. Sporo więc tu bardzo szczegółowego tłumaczenia własnej metody, tabel, diagramów, wykresów. Książka zawiera obszerny aneks z „sieciowym scenariuszem wywiadu biograficzno-narracyjnego”, a także m.in. spis pojęć i terminów. Szkoda tylko, że nie zostały one krótko wyjaśnione, jak w słowniku; są tylko wypisane. „Lemantyzacja”, „słowosieć”, „N-gramowe struktury”, „tagowanie morfosyntaktyczne” itp. Prawdopodobnie część potencjalnych czytelników właśnie zniechęcam, ale z pewnością zachęcam uczonych zainteresowanych łączeniem tradycyjnych metod analizy danych z nowymi technologiami, w tym ze sztuczną inteligencją, bo o niej też tu mowa (autor wykorzystywał m.in. ChatGPT do transkrypcji wywiadów).

Oprócz oczywistych walorów odkrywania nowych możliwości i inspiracji dla socjologów do poszerzania własnego warsztatu książka stanowi też nolens volens głos w dyskusji o nauce w ogóle. Sprzeciwia się sztucznemu podziałowi na dyscypliny naukowe. Pokazuje, jak owocne jest inter– czy nawet transdyscyplinarne podejście do badań. Grzegorz Bryda definiuje się jako socjolog, ale w swojej książce odwołuje się do językoznawców, psychologów, antropologów kultury, filozofów czy geografów, dowodząc, że poznawanie świata wymaga kapelusza z większym rondem niż może to zapewnić jedna tylko dyscyplina naukowa. Takie syntetyczne podejście do badań jest nie tylko bardziej innowacyjne, ale przede wszystkim pozwala uzyskać pełniejszy, bardziej wszechstronny obraz badanego zjawiska. Oglądając obraz tylko pod jednym kątem, siłą rzeczy widzi się mniej. Zwłaszcza w przypadku nauk społecznych i humanistycznych.

Grzegorz BRYDA, Cyfrowa socjologia jakościowa. Odkrywanie językowego obrazu świata życia codziennego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2024.