Opinia publiczna online

Źródło: pixabay

Zaproponowałam pojęcie opinii publicznej online rozumianej jako: „proces komunikacji i dyskusji mającej miejsce w sieci oraz obejmującej różne formy jej powstawania i demonstrowania się”.

„Opinia publiczna panuje, ale nie rządzi” ten cytat z Jürgena Habermasa (2007) porównujący to zjawisko do pozycji ustrojowej króla lub królowej monarchii brytyjskiej, może trafnie charakteryzować jego naturę.

Czy z opinią publiczną trzeba się liczyć, ale nie można jej pozwolić, żeby ‘wtrącała się’ bezpośrednio w politykę? Na takie pytanie oraz wiele innych staram się odpowiedzieć w mojej świeżo wydanej książce pt. Opinia publiczna online (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2023). Idea przygotowania książki powstała, jak to zwykle bywa, w trakcie przygotowywania dla studentów zajęć dotyczących opinii publicznej funkcjonującej w warunkach rozwoju nowych mediów. Okazuje się, że to pole badawcze jest bogate i ciągle uaktualniane w literaturze zachodniej, natomiast w Polsce jest zaskakująco mało opracowań obejmujących zagadnienie opinii publicznej w sposób kompleksowy. Potrzeba realizacji tego typu badań jest także ściśle związana z szybkim rozwojem technologii i mediatyzacją sfery publicznej.

Miejsce badań dotyczących opinii publicznej w ramach nauk o mediach i komunikacji społecznej jest trudne do ustalenia, ponieważ nauki te są sfragmentaryzowane i oparte na wielodyscyplinarności, natomiast szczegółowe opracowania przyznają badaniom opinii publicznej miejsce w ramach nauk o mediach, w powiązaniu z takimi subdyscyplinami jak nowe media oraz public relations. Za najpopularniejsze kierunki badań medioznawczych odnoszące się do opinii publicznej należy uznać studia dotyczące efektów mediów oraz mediatyzacji, ponieważ łączą one sposoby i skutki korzystania z mediów z postawami i zachowaniami jednostek i grup tworzących opinię publiczną. Mediatyzacja jako teoria należy obecnie do najbardziej wpływowych podejść tłumaczących funkcjonowanie współczesnych mediów i wielu domen życia społecznego, w tym opinii publicznej. Zakłada ona istnienie zależności pomiędzy transformacją mediów i komunikacji oraz zmianami zachodzącymi w kulturze i społeczeństwie. Kluczowa jest w tym zakresie rola internetu i nowych mediów, które stały się aktualnie najważniejszym ‘miejscem’ powstawania, kształtowania się i wpływania na opinię publiczną.

Interaktywny proces społeczny

Biorąc pod uwagę centralną rolę mediów, a w szczególności nowych mediów i ich społecznościowej formy w ramach współczesnej opinii publicznej, w publikacji zaproponowałam pojęcie opinii publicznej online rozumianej jako: „proces komunikacji i dyskusji mającej miejsce w sieci oraz obejmującej różne formy jej powstawania i demonstrowania się”. Uwzględniając jednak fakt, że opinia publiczna powstaje i funkcjonuje zarówno w sieci, jak i poza nią, proponuję także następującą definicję opinii publicznej jako takiej: „opinia publiczna jest interaktywnym procesem społecznym, w ramach którego indywidualne i grupowe postawy obywateli dotyczące spraw publicznych są formowane (na podstawie ich wiedzy, wartości, norm, emocji i doświadczeń), kształtowane (przez inne osoby, grupy, organizacje i instytucje, w tym media tradycyjne, nowe i społecznościowe) oraz krystalizowane i publicznie wyrażane” (w przestrzeni świata rzeczywistego oraz w sferze medialnej i wirtualnej).

Opinia publiczna funkcjonuje obecnie głównie w przestrzeni wirtualnej, a nowe media są nie tylko narzędziami jej wyrażania, ale wręcz ‘organami’. Dlatego wyjaśniając sposoby funkcjonowania opinii publicznej, opieram się w dużej mierze na teorii mediatyzacji. Przy czym mediatyzację opinii publicznej definiuję jako: „proces formowania się, kształtowania i wyrażania opinii publicznej zapośredniczony medialnie, który to proces staje się w swoim przebiegu coraz silniej osadzony i uzależniony od technologii medialnych”. Sieć staje się obecnie podstawowym forum ekspresji opinii publicznej, natomiast jej formowanie się i kształtowanie opiera się coraz częściej na datafikacji i algorytmizacji komunikacji publicznej. Przy czym datafikacja to rodzaj zasady, zgodnie z którą funkcjonuje sieć, a której przejawem jest gromadzenie i analizowanie wielkich zestawów danych (big data) w celu określania zależności między zmiennymi odzwierciedlającymi zachowania użytkowników w tejże sieci. Natomiast algorytmizacja to zasada, zgodnie z którą filtrowanie i priorytetyzowanie treści medialnych przedstawianych użytkownikom internetu odbywa się w sposób zautomatyzowany i oparty na big data. Obie te zasady wskazują na sposoby funkcjonowania nowych mediów, ale mnie wiadomo o ich efektach dla komunikacji i opinii publicznej. Nie jest to badawczo proste zadanie ze względu na tajność algorytmów i konieczność analiz wielkich zestawów danych. Jednak w monografii podejmuję próbę scharakteryzowania natury opinii publicznej funkcjonującej w warunkach zaawansowanych procesów mediatyzacji, rządzących się między innymi wskazanymi zasadami.

W monografii wskazane zostały kluczowe cechy charakterystyczne, które określają istotę i sposób funkcjonowania opinii publicznej w zmediatyzowanym środowisku informacyjnym. Obejmują one m.in. następujące obserwacje:

Wnioskiem wspólnym, także dla pierwszych rozważań naukowych dotyczących opinii publicznej, a podejmowanych na świecie i w Polsce, było spostrzeżenie, że opinia publiczna ma znaczenie dla rządzenia państwem i choć jest często nieracjonalna, to jednak nie można jej ignorować.

Globalna i europejska sfera publiczna nie jest postrzegana jako zjawisko względnie trwałe, lecz jedynie pojawiające się w pewnych momentach historycznych, zwłaszcza tych kryzysowych lub o wielkim znaczeniu dla szerokich grup społecznych.

Następuje przyspieszenie przebiegu etapów kształtowania (się) opinii publicznej, co wynika z „szybkości” funkcjonowania mediów online.

Głęboka mediatyzacja komunikacji politycznej i opinii publicznej opiera się dziś głównie na datafikacji i algorytmizacji przekazywania informacji w przestrzeni publicznej, a zachowania w sieci odczytywane i wykorzystywane do komunikacji przez algorytmy nowych mediów stanowią podstawowy mechanizm kształtowania postaw elektoratu.

Obserwujemy obecnie personalizację „diety” informacyjnej (daily me), co prowadzi do rosnącej polaryzacji i fragmentaryzacji sfery publicznej oraz do nasilania się konfliktów społecznych.

W związku z rozproszeniem „władzy mediów”, związanym z wielokanałowością i personalizacją komunikowania, istnieją obawy o osłabienie tzw. common core, czyli wspólnego rdzenia opinii publicznej, które mogą prowadzić do zaniku generalnej opinii publicznej. Zamiast tego otrzymujemy mozaikę wielu nakładających się sfer i opinii publicznych, których cechą jest nietrwałość i epizodyczność.

W monografii zaproponowano również rozwiązania teoretyczno-badawcze oparte na teorii mediatyzacji oraz na połączeniu elementów składowych figuracji komunikacyjnych (aktorzy, ramy, praktyki) z konstelacjami medialnymi (środowiska medialne, zespoły mediów i ich repertuar). Elementy te pozwalają stworzyć model służący analizie empirycznego wymiaru procesów mediatyzacji zachodzących w różnych domenach społecznych. Model taki może być pomocny w obserwowaniu procesów mediatyzacji także w domenie opinii publicznej, w tym stopnia nasycenia technologiami medialnymi poszczególnych praktyk komunikacyjnych związanych z formowaniem się opinii publicznej.

Artykuł oparty na badaniach opublikowanych w monografii Opinia publiczna online, Lublin 2023.