Według danych pochodzących z systemu POL-on działalność badawczo-rozwojowa prowadzona jest w naszym kraju w 369 szkołach wyższych (w tym 131 publicznych), 78 instytutach Polskiej Akademii Nauk, 102 instytutach badawczych (w tym należących do Sieci Łukasiewicz) oraz 59 innych podmiotach. W jednostkach tych personel B+R stanowi 95,8 tys. osób. Zdecydowana większość pracuje na uczelniach publicznych (73%), więcej niż co dziesiąty (12%) w instytutach badawczych, a w instytutach PAN – 8%. Najliczniej reprezentowani są doktorzy (44%), którzy przeważają zwłaszcza na uczelniach i w instytutach PAN. W instytutach badawczych oraz pozostałych podmiotach dominują osoby z tytułem zawodowym magistra lub magistra inżyniera, którzy w całym sektorze nauki stanowią ogółem 16%. Samodzielni pracownicy naukowi, czyli osoby ze stopniem doktora habilitowanego i tytułem profesora, to odpowiednio: 27% i 13% kadry. Najwięcej pracowników B+R reprezentuje nauki inżynieryjno-techniczne, społeczne oraz ścisłe i przyrodnicze. Pracownicy uczelni publicznych stanowią zdecydowaną większość w dziedzinach: sztuki (97%), nauk humanistycznych (83%), społecznych (81%) i medycznych (78%). W instytutach badawczych dominują przedstawiciele nauk rolniczych (28%) oraz inżynieryjno-technicznych (24%). Z kolei pracownicy instytutów PAN są najliczniej reprezentowani w naukach ścisłych i przyrodniczych (25%).
Kobiety w nauce są w mniejszości (45%). Najliczniejsze ich grono występuje w naukach medycznych i rolniczych (po 58%). Im wyższy stopień naukowy, tym udział pań się zmniejsza. Wśród kadry profesorskiej jest ich tylko 27%.
W 2021 roku MEiN przekazało prawie 16 mld zł subwencji na utrzymanie i rozwój potencjału dydaktycznego. Gros tych środków (88%) trafiło do uczelni publicznych. Jednostki naukowe otrzymały również 293 mln zł na utrzymanie aparatury naukowo-badawczej lub stanowiska badawczego, unikatowych w skali kraju (SPUB) oraz na utrzymanie specjalnej infrastruktury informatycznej (SPUBI). Wartość brutto aparatury w instytucjach naukowych wynosiła na koniec 2020 roku 16 mld zł.
W roku 2021 do Narodowego Centrum Nauki wpłynęło łącznie 10 899 wniosków, a finansowanie w łącznej wysokości 1,8 mld zł otrzymało 2510 projektów (współczynnik sukcesu 23%). Najwięcej środków (69%) pozyskali przedstawiciele uczelni publicznych (1,2 mld zł). Pod względem liczby złożonych aplikacji prym wiedli badacze nauk ścisłych i przyrodniczych (3323), którzy otrzymali finansowanie na 882 projekty o wartości prawie 749 mln zł. Najskuteczniejsze w aplikowaniu o granty NCN były instytuty PAN (współczynnik sukcesu 28%). Do Narodowego Centrum Badań i Rozwoju wpłynęło z kolei 3798 wniosków, a finansowanie otrzymało 926 projektów (współczynnik sukcesu 24%). Agencja przyznała 4,4 mld zł. Aż 87% tej sumy trafiło do przedsiębiorstw. O granty najczęściej aplikowali przedstawiciele nauk inżynieryjno-technicznych (2683 wnioski), którzy finalnie na realizację 679 projektów pozyskali prawie 3,4 mld zł. Również i tu najskuteczniejsze okazały się instytuty PAN (współczynnik sukcesu 31%).
Udział nakładów krajowych brutto na działalność B+R (GERD) w PKB w Polsce i Unii Europejskiej w latach 2010–2020
Istotnym wsparciem były też programy ministerialne. W ciągu dziesięciu lat ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki sfinansowano 1198 projektów o wartości ponad 602 mln zł. Na stypendia dla wybitnych młodych naukowców w latach 2017–2022 wpłynęło 9247 wniosków, z których sfinansowano 1233 o łącznej wartości 6,6 mln zł. Głównie z nauk inżynieryjno-technicznych (294) oraz ścisłych i przyrodniczych (286). W pięciu edycjach programu „Doktoraty wdrożeniowe” wzięły udział 2184 osoby, z których 2060 podjęło kształcenie na uczelniach publicznych. Zdecydowana większość doktorantów reprezentowała nauki inżynieryjno-techniczne.
W badanym okresie realizowano także inicjatywy, które efektywnie niwelowały skutki tzw. drenażu mózgów. W czterech konkursach programu „Polskie Powroty” Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej wyłoniono 67 laureatów. Najwięcej aplikacji złożyli wnioskodawcy z uczelni publicznych (70%), a najwyższym współczynnikiem sukcesu mogli poszczycić się przedstawiciele instytutów PAN (30%). Jako miejsce docelowego powrotu najczęściej wybierany był Uniwersytet Warszawski (15 naukowców). Najwięcej, bo aż 19 uczonych, wróciło z USA, 17 z Wielkiej Brytanii, a 9 z Niemiec.
Uczestnictwo zespołów z Polski w programach Horyzont 2020 i Horyzont Europa utrzymywało się na poziomie poniżej średniej unijnej. W latach 2017–2022 skierowano do finansowania 506 wniosków z udziałem polskich beneficjentów (w tym 93 w roli koordynatorów), którzy otrzymali w sumie 93 mln euro.
Według Polskiej Bibliografii Naukowej w latach 2017–2021 opublikowano 619 tys. prac naukowych, z których większość (67%) stanowiły artykuły, 29% to rozdziały w monografiach, a pozostałe 4% monografie naukowe. Jedynie 3% artykułów naukowych zostało opublikowanych w czasopismach za 200 punktów. Najliczniejszą grupę (18%) stanowiły artykuły w czasopismach za 100 pkt. Co piąty artykuł znalazł się w czasopiśmie spoza ministerialnej listy. W porównaniu do początku analizowanego okresu w 2021 r. opublikowano prawie 2,5 razy więcej artykułów w czasopismach za 140 punktów, co spowodowało zwiększenie ich udziału w całej strukturze artykułów o 13 p.p. Większy wzrost zaobserwowano jedynie w przypadku artykułów za 100 pkt. – o 16 p.p. W tym samym roku liczba artykułów wydanych zarówno w czasopismach za 20 punktów, jak i tych spoza ministerialnego wykazu czasopism, zmalała odpowiednio o 73% oraz 66% w porównaniu do 2019 r.
Najwięcej artykułów, w przeliczeniu na jednego pracownika, opublikowali badacze z uczelni publicznych (5,57) i instytutów PAN (5,43). Ci ostatni przewyższali pozostałych pod względem liczby artykułów opublikowanych w najwyżej punktowanych czasopismach. Publikacje anglojęzyczne stanowiły w tym okresie połowę prac naukowych. Największy ich odsetek odnotowano wśród artykułów naukowych (65%), z kolei publikacje w języku polskim przeważały wśród monografii naukowych (85%) i ich rozdziałów (71%). Im wyżej punktowany artykuł, tym większy odsetek autorów stanowili mężczyźni. Największą dysproporcję zanotowano w artykułach opublikowanych w czasopismach za 200 punktów, w których mężczyźni stanowili aż 70% autorów.
Według bazy Scopus w latach 2017–2021 naukowcy afiliujący do polskich instytucji naukowych opublikowali około 277 tys. prac, co przełożyło się na szóste miejsce Polski w UE (za Niemcami, Włochami, Francją, Hiszpanią i Holandią). Co jednak ważniejsze, prace te cechowały się najmniejszym poziomem wpływu i umiędzynarodowienia. Cytowano je zaledwie o 1% częściej niż przeciętną pracę na świecie (MNCS = 1,01), a jedynie 1/3 z nich powstała w międzynarodowym współautorstwie.
Liczba publikacji naukowych w latach 2017–2021
W 2021 r. zanotowano spadek liczby zgłoszeń wynalazków (o 14%) i wzrost liczby udzielonych patentów (o 16%) w stosunku do lat poprzednich. Instytucje naukowe złożyły 41% wniosków do Urzędu Patentowego RP, ale były w przewadze, jeśli chodzi o przyznane patenty i prawa ochronne na wzory użytkowe (54%). Najwyższy wskaźnik zgłoszeń przypadających na instytucję naukową zanotowano w województwie lubelskim, zaś najwięcej patentów i praw ochronnych na wzory użytkowe uzyskała Politechnika Lubelska. W latach 2017–2021 podmioty z Polski zgłosiły do Europejskiego Urzędu Patentowego niemal 2,5 tys. wynalazków, z czego 1191 opatentowano.
Ważnym aspektem jest umiędzynarodowienie polskiej nauki, któremu sprzyja rozwijanie współpracy na szczeblu rządowym. Na koniec 2022 r. Ministerstwo Edukacji i Nauki posiadało aż 200 umów z 95 państwami o współpracy w obszarze nauki, szkolnictwa wyższego lub nauki i szkolnictwa wyższego. Najwięcej dwustronnych porozumień Polska podpisała z Niemcami (8), Austrią (6), Czechami i Słowacją (po 5), a także z Argentyną, Grecją, Gwineą, Izraelem, Rumunią, Słowenią i Ukrainą (po 4). Warto odnotować, że nasz kraj jest uczestnikiem wielu międzynarodowych organizacji i konsorcjów wykorzystujących tzw. big science. Nasi badacze należą do Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (CERN), Europejskiego Obserwatorium Południowego (ESO), Europejskiego Laboratorium Biologii Molekularnej (EMBL) oraz Konsorcjum na rzecz Europejskiej Infrastruktury Badawczej (ERIC). Uczestnictwo w tych instytucjach umożliwia polskim naukowcom m.in. prowadzenie badań z wykorzystaniem unikalnego i zaawansowanego technologicznie zaplecza badawczego, a także udział w programach stażowych, doktoranckich i post-doktorskich. W 2021 roku najwyższe środki (prawie 138 mln zł) przeznaczone zostały na partycypację w CERN.
MK
Ilustracje: Raport Nauka w Polsce 2022, OPI-PIB
