Badanie listów samobójców

Samobójstwo należy do radykalnych działań eskapistycznych, do jakich zdolny jest człowiek. Ucieczka od społeczeństwa, które jawi się desperatowi jako nieprzyjazne, ma specyficzną dramaturgię. Wpisują się w nią pozostawiane przez samobójców listy pożegnalne.

Kwestią szczególnie interesującą, a dla osób osieroconych przez samobójcę fundamentalną, jest próba zrozumienia motywacji samobójców. Po samobójstwie bliskiego człowieka ludzie zadają sobie pytanie: dlaczego to zrobiłeś? Ci, którzy decydują się na śmierć, w powszechnym wyobrażeniu doświadczają specyficznych bodźców i podniet. Jedynym sposobem dla badacza pragnącego je poznać i opisać jest dotarcie do źródeł zawierających się w dokumentach osobistych. Praktyka badawcza pokazuje jednak, że nie wszyscy samobójcy pozostawiają po sobie takie dokumenty. Osoby osierocone przez samobójcę niezbyt chętnie dzielą się nimi. Tym bardziej należy docenić pracę Halszki Witkowskiej, która podjęła się próby zbadania i opisania listów samobójców, uznając je za specyficzny gatunek wypowiedzi oraz fakt kulturowy.

Książka składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza zawiera takie zagadnienia jak: definicje samobójstwa, zarys typologii zachowań samobójczych i podstawowych teorii, statystyki zachowań samobójczych w Polsce i na świecie. W tej części autorka odnosi się też do historii badań listu pożegnalnego. W ostatnich podrozdziałach traktuje samobójstwo i list samobójcy jako fakty kulturowe. Wypada zgodzić się z zawartym tu przekonaniem, że „Dla nadawców tych tekstów liczy się sam przekaz, jego siła i symbolika. To społeczeństwo i kultura budują wzorzec listu samobójcy”.

Druga część książki, Autentyczne zapisy samobójców, zawiera szczegółowe informacje o oryginalnych badaniach autorki. Listy pożegnalne, stanowiące bazę badawczą w analizowanej książce, pochodzą z warszawskich prokuratur. Ogółem badaniu poddano 75 listów. Dwie trzecie z nich napisane zostało przez mężczyzn. W tej części pracy znalazły się analizy struktury tekstu oraz list samobójcy jako wypowiedź performatywna. Znajduje się tu także analiza sytuacji granicznych i sytuacji izolacji społecznej samobójcy. Szczególnie cenne jest wyróżnienie dwunastu funkcji tekstu pożegnalnego, w tym listu samobójcy.

Trzecia część monografii analizuje list samobójcy w kulturze. Autorka przedstawia obraz listu pożegnalnego w filmie fabularnym. W szczegółowy sposób analizuje zagadnienie na podstawie trzech filmów: Skazani na Shawshank, Weronika postanawia umrzeć oraz Trzy billboardy za Ebbing, Missouri. Dochodzi przy tym do interesującego wniosku, że list staje się symbolem samobójcy, jego obrazem i kwintesencją. W kolejnym podrozdziale ukazuje samobójcę i list pożegnalny w literaturze. Bardzo oryginalnym zabiegiem jest porównanie listów bohaterów literackich z autentycznymi zapisami samobójców. W sposób bardzo szeroki potraktowała Witkowska problem listów pożegnalnych w Internecie. Pokazała, że pojawiają się powszechnie na forach internetowych, portalach oraz w prywatnych blogach. Te fragmenty książki wpisują się w nową subdyscyplinę suicydologii, czyli cybersuicydologię.

Autorka zauważa, że dla samobójcy pozostawienie po sobie świadectwa w postaci listu jest swoistym wyzwaniem. Większość samobójców nie jest w stanie sprostać temu przede wszystkim dlatego, że nie czuje już więzi ze światem.

W swoich analizach autorka doszła do interesujących wniosków. Pokazują one, że w ramach suicydologii mogą powstawać ważne i interesujące prace naukowe nie tylko pisane z perspektywy psychiatry, psychologa, socjologa, lecz także humanisty. Praca jest dowodem na to, że nie tylko zaawansowana statystyka, zastosowanie testów i skali, lecz także perspektywa humanistyczna korzystająca z analizy jakościowej jest motorem rozwoju wiedzy suicydologicznej.

Halszka WITKOWSKA, Samobójstwo w kulturze dzisiejszej. Listy samobójców jako gatunek wypowiedzi i fakt kulturowy, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021.