Debata po akcji „Nauka do naprawy”

Minister nauki, przewodnicząca Konferencji Rektorów Uniwersytetów Polskich, dyrektor Narodowego Centrum Nauki i prezes Polskiej Akademii Nauk wzięli udział w debacie podsumowującej akcję „Nauka do naprawy”.

Wspólna inicjatywa PAN i „Forum Akademickiego” rozpoczęła się 15 grudnia i trwała miesiąc. W tym czasie otrzymaliśmy blisko 750 propozycji zmian w systemie nauki i szkolnictwa wyższego. Pomysły dotyczyły finansowania nauki, ewaluacji, szkolnictwa wyższego, modelu kariery naukowej, kształcenia doktorantów, etyki i dobrych praktyk oraz administracji. O części z nich dyskutowaliśmy podczas debaty online z udziałem: ministra nauki Dariusza Wieczorka, przewodniczącej Konferencji Rektorów Uniwersytetów Polskich prof. Bogumiły Kaniewskiej, dyrektora Narodowego Centrum Nauki prof. Krzysztofa Jóźwiaka i prezesa Polskiej Akademii Nauk prof. Marka Konarzewskiego.

Ponieważ w przeważającej części ankiet zgłoszonych na akcję jako kluczowy pojawił się postulat radykalnego wzrostu finansowania nauki, naszych gości zapytaliśmy na początek, na co – ich zdaniem – powinny zostać przeznaczone te środki w pierwszej kolejności. – Kwestia wdrażania badań w przemyśle musi być jednym z priorytetów. Z powodu braku pieniędzy nie przekuwamy naukowych pomysłów w praktykę. Ważną kwestią jest też poprawa infrastruktury. Ale to, na jaki cel wydamy te pieniądze, w dużej mierze zależy od samego środowiska i to ono wskaże priorytety – przyznał minister.

Przewodnicząca KRUP zwróciła uwagę, że to nie nauka, ale zarządzanie nią wymaga naprawy. Jej zdaniem, najważniejszą kwestią jest w tej chwili powstrzymanie pauperyzacji środowiska akademickiego. – Potrzebujemy dopływu młodych ludzi do nauki, a ci muszą mieć zapewnione warunki do rozwoju. Poprawienie sytuacji naukowców jest podstawowym zadaniem, kiedy będziemy dzielić pieniądze.

Z kolei dyrektor NCN zauważył, że należy pomyśleć o odważniejszym niż do tej pory korzystaniu z możliwości konkurencyjnego przyznawania środków. W tym kontekście wymienił m.in. subwencje. – Uczelnie przedstawiałyby swoje plany, które zostałyby ocenione, a następnie weryfikowane w zakresie realizacji założonych celów. Byłoby to korzystne dla podniesienia poziomu nauki w naszym kraju.

Poprawa finansowania doktorantów – ten problem za najważniejszy uznał z kolei prezes PAN. Dodał, że nie miałby sumienia w dzisiejszych okolicznościach prosić doktoranta, by ten zajął się tylko pracą naukową.

Wieczorek: Nie ma miejsca dla plagiatorów

Kwestia sytuacji doktorantów rozpoczęła także właściwą rundę pytań. Minister D. Wieczorek odpowiadał m.in. na postulaty tej grupy, w tym uregulowanie statusu prawnego. – Będziemy chcieli to zrobić przy okazji najbliższej nowelizacji ustawy PSWN. Dyskusja już się rozpoczęła. Niewątpliwie to problem, który blokuje rozwój polskiej nauki, bo jeśli nie mamy dobrego systemu kształcenia doktorantów, za kilka lat nie będzie komu robić nauki.

Inną często podnoszoną w ankietach kwestią była ewaluacja. Szef resortu stwierdził, że należy znaleźć rozwiązania, które zostaną zaakceptowane przez większość środowiska, po to, by podział środków wynikający z oceny jakości działalności naukowej był sprawiedliwy. Ostatnia ewaluacja w jego opinii nie odzwierciedla faktycznie tego poziomu. Konkretne propozycje mają się pojawić najpóźniej do końca tego roku. Minister mówił też o konieczności zmian w systemie dyscyplinarnym nauczycieli akademickich. – Uczciwość jest potrzebna szczególnie w nauce, gdzie pracują ludzie, którzy powinni świecić przykładem. Jeśli ktoś jest plagiatorem, to nie powinien mieć możliwości rozwijania dalszej kariery naukowej. Musimy zadbać nie tylko o jakość kadry, ale i jakość nauki. Mam wrażenie, że niektóre uczelnie, zwłaszcza prywatne, niespecjalnie się tym przejmują. Będziemy to egzekwować – zapowiedział.

Odniósł się także do finansowania dostępu do międzynarodowych baz danych. Docelowo chciałby powrotu do sytuacji sprzed dekady, gdy dostęp do międzynarodowej literatury naukowej był najszerszy. Podsunął do zastanowienia pomysł, czy zamiast być na łasce i niełasce zachodnich wydawców, nie stworzyć takiej bazy publikacji naukowych w Polsce. Zasygnalizował także gotowość podjęcia próby zmiany w prawie zamówień publicznych, miałoby ono być mniej restrykcyjne dla naukowców.

Kaniewska: Mobilność, ale najpierw warunki

Prof. B. Kaniewska, rektorka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, została zapytana o możliwość powrotu do decentralizacji władzy w uczelniach. Jej zdaniem, im większa uczelnia, tym ważniejsze to, żeby zarządzanie nią było zdecentralizowane. Ale, dodała, trzeba też zauważyć, że wzmocnienie władzy rektora pomogło w takich sytuacjach kryzysowych, jak choćby pandemia. Tym niemniej opowiedziała się za podmiotowością wydziałów, za tym, żeby społeczność akademicka ponosiła większą odpowiedzialność za swoją uczelnię. Skomentowała także zgłoszony postulat obowiązkowej mobilności. – Mobilność jako taka jest wartością niezwykle pożądaną, ale najpierw trzeba stworzyć dla niej warunki. Wprowadzenie mobilności jako obowiązku, ale bez odpowiedniego zaplecza logistycznego i finansowego dla jej realizacji, spowoduje dalszy odpływ młodych ludzi z nauki, a bez doktorantów i post-doków nie będziemy się rozwijali.

Pytana była także o etaty dydaktyczne. Ich wprowadzenie miało na celu docenienie dydaktyki i stworzenie jasnej ścieżki awansu dla pracowników dydaktycznych. – To rozwiązanie jest słuszne, ale zadziałało w niekoniecznie dobry sposób. Różnice pomiędzy grupami pracowników nie powinny bowiem służyć do przesuwania ludzi jak pionki, byle tylko wynik ewaluacyjny był korzystniejszy. To nie powinno mieć miejsca. Zatem sama idea tak, ale warto się zastanowić nad sposobem jej wdrożenia na uczelniach.

Jóźwiak: Wynagrodzenia na razie bez zmian

Sporo propozycji zmian w naszej akcji dotyczyło systemu oceny wniosków grantowych. Przewijał się m.in. wątek braku zaufania do modelu recenzji anonimowych. Prof. K. Jóźwiak odparł, że anonimowość recenzji jest standardem we wszystkich najważniejszych agencjach grantowych na świecie. Inny często pojawiający się zarzut dotyczył lakonicznych recenzji. Dyrektor przyznał, że w NCN trwają prace nad udoskonalaniem procesu oceny wniosków. – Analizujemy nowe procedury, które pozwoliłyby nam lepiej zaadresować odpowiedzi i feedback ze strony panelu do wnioskodawców. Nasza dotacja podmiotowa jest niewystarczająca, by zwiększyć zasoby kadrowe do obsługi procesu oceny. Zapewniam jednak, że jest to zagadnienie, które dostrzegamy i chcemy, by uzasadnienia decyzji były bardziej dogłębne.

Wiele osób zgłaszało potrzebę zwiększenia wynagrodzeń w grantach, podobnie jak to ma miejsce w uczelniach. Czy ostatnie zwiększenie budżetu NCN o 200 milionów złotych pozwoli zrealizować ten postulat? – Już od pewnego czasu mamy przekonanie, że wynagrodzenia w grantach są za niskie. W tym roku jeszcze nie wzrosną, do tego potrzeba dalszego znaczącego zwiększenia budżetu NCN. Dzięki dodatkowym środkom uruchomimy natomiast listy rezerwowe z ubiegłorocznych konkursów, które przygotowywaliśmy z nadzieją na zwiększenie dotacji celowej.

Konarzewski: Zapomnijmy o „uniwersytecie PAN”

Prof. M. Konarzewski odnosił się do kwestii reformy PAN. Przyznał, że w projekcie złożonym do MNiSW zawarto rozwiązania, które zmuszą dyrektorów instytutów do poddania się wewnętrznej ewaluacji. Z kolei pomysł międzynarodowego komitetu doradczego, który oceniałby działalność instytutów PAN, skwitował przykładem takich placówek, jak np. IMol, które już teraz mają zagranicznych naukowców w radach naukowych. Dodał jednak, że internacjonalizacja Akademii będzie dalej postępować. Pytany był również o pomysł włączenia PAN w dydaktykę na II stopniu kształcenia wyższego, a więc forsowaną od lat koncepcję „uniwersytetu PAN”. – Nie widzę realnego scenariusza dla tej propozycji. Wystarczająco zantagonizowała ona w pewnym momencie Polską Akademię Nauk i uniwersytety, i wolałbym o niej już zapomnieć. Natomiast bardzo mocno popieram bliską współpracę personalną uczelni i instytutów PAN. Uważam, że niesie ona wciąż niewykorzystany do końca potencjał. Bardzo bym chciał, żeby przy okazji nowelizacji Ustawy 2.0 stworzono system, który zacieśni te naukowe więzi.

Pełny zapis debaty, którą prowadzili prof. Dariusz Jemielniak, wiceprezes PAN i Piotr Kieraciński, redaktor naczelny „Forum Akademickiego”, dostępny jest na kanale YouTube Polskiej Akademii Nauk. Podczas spotkania minister Wieczorek zadeklarował chęć zapoznania się z raportem z akcji „Nauka do naprawy”.