Monika Krakowska
Źródło: pixabay
Zjawisko epistemicznej bańki informacyjnej, stanowiącej pewien obszar, płaszczyznę, tło lub kontekst, w którym funkcjonuje zarówno sama jednostka, jak i całe społeczności, dotyczy samoistnego formowania (się) lub świadomego kształtowania (się) zamkniętej lub niedomkniętej przestrzeni informacyjnej. Propozycja nowej koncepcji została opracowana na potrzeby teoretycznych i empirycznych dociekań w obszarze zachowań informacyjnych, co być może umożliwi poszerzenie sposobu opisu, doprecyzowania oraz charakteryzowania różnorodnych czynników, sytuacji i zjawisk, które wzajemnie wpływają na wieloaspektowe aktywności człowieka, których podejmuje się w relacji do informacji. W obliczu intensywnego rozwoju nowych form komunikacji i informacji, inteligentnych technologii, upowszechnienia się mediów społecznościowych, a nawet coraz większej immersji człowieka w cyberprzestrzeni fundamentalne staje się rozpoznanie uwarunkowań kształtujących ludzką sprawczość informacyjną, ale też zwrócenie uwagi na przyczyny generowania wielu niekorzystnych zjawisk charakteryzujących cywilizcję informacyjną, jak np. chaos i przeciążenie informacyjne, manipulowanie i dezinformowanie, kreujące postprawdę i kulturę fake newsów, funkcjonowanie baniek filtrujących lub wytwarzanie baniek informacyjnych.
Punktem wyjścia do zrozumienia czym jest zjawisko epistemicznej bańki informacyjnej, stały się zróżnicowane interakcje człowieka z informacją, jego nieustanne odbieranie informacji poprzez zmysły, odkrywanie informacji, doświadczanie jej, praktykowanie informacji i kształtowanie nawyków informacyjnych, aktywne i świadome lub niezamierzone, intuicyjne, czasem bierne pozyskiwanie oraz napotykanie jej, przetwarzanie, a także wielorakie jej wykorzystywanie stanowiące. Te różnorodne procesy i relacje człowieka w stosunku do informacji są określane jako zachowania informacyjne, które według Toma Wilsona, głównego teoretyka informatologii, stają się w rzeczywistości życiem człowieka, który bez informacji nie jest w stanie przeżyć. To również, zdaniem Amandy Spink, badającej ewolucyjny wymiar zachowań informacyjnych, unikalna cecha różnicująca ludzki gatunek, która pozwoliła na jego przetrwanie i ekspansję. Rozważania dotyczące ludzkich zachowań informacyjnych (ang. human information behaviour), które można zdefiniować dość schematycznie jako wielowymiarowe kontinuum różnorodnych ludzkich aktywności w relacji do informacji, stanowią nie tylko subdyscyplinę informatologii, ale są także jednym z najintensywniej rozwijających się, ugruntowanych oraz integralnych obszarów jej badań o charakterze interdyscyplinarnym i dotyczących różnych grup i środowisk społecznych, w różnych kontekstach, dziedzinach życia i nauki, jak i odmiennych czynników warunkujących aktywności informacyjne. Heterogeniczne podejście i rozmaite perspektywy tych analiz, uwzględniające perspektywę konstruktywistyczną, społeczno-poznawczą, uwypuklającą rolę doświadczenia, krystalizowane w ujęciu kognitywno-afektywnym, badające rolę emocji, motywacji, procesów poznawczych i przetwarzania informacji oraz tworzenia nowej wiedzy, jak i prowadzone w wymiarze ucieleśnionym, który dotyczy codziennego, rutynowego i ukształtowanego poprzez empirię praktykowania działań informacyjnych w środowiskach profesjonalnych, ale też poza miejscem pracy, w tzw. trzecich miejscach, aktywności podejmowanych w czasie wolnym, poprzez zainteresowania lub hobby coraz częściej skoncentrowane były przede wszystkim na człowieku. Odejście w informatologii od czysto empirycznego analizowania procesów informacyjnych i ujęcie ich w perspektywie wręcz antropogenicznej pozwoliło na holistyczne spojrzenie na eksploracyjny charakter relacji człowieka z informacją. Zarówno paradygmat: 1) poznawczy, uwzględniający to w jaki sposób człowiek podejmuje się procesów na poziomie umysłu i mózgu, na przykład w jaki sposób podejmuje się reagowania i co o tym decyduje, 2) behawioralny, skupiony wokół wewnętrznych procesów psychicznych, podobnie jak 3) afektywny, który dotyczy emocjonalnego reagowania na informację w przestrzeni informacyjnej, tego, co jednostka odczuwa i w jaki sposób, genezy motywacji do podejmowania się zachowań informacyjnych, a także 4) konstrukcjonistyczny, skupiony wokół różnorodnych, wzajemnych relacji człowieka, jako istoty społecznej z informacją i zbiorowością, wszystkie te podejścia uwzględniają szereg nie tylko koncepcji, hipotez i ram badawczych, ale też schematów i modeli zachowań informacyjnych. Z racji interdyscyplinarności nauki o zachowaniach informacyjnych człowieka są to często koncepcje i poglądy zapożyczone z innych dyscyplin, np. filozofii, socjologii, psychologii, kognitywistyki, biologii, których to teorie i stanowiska stanowią podłoże do wypracowania ram teoretycznych.
Z uwagi na interdyscyplinarny charakter badań nad zachowaniami informacyjnymi, uwzględniający ich dynamikę, ale i niestatyczną naturę, liczne czynniki wpływające na permanentne rozwijanie aktywności warunkujące współzależności człowieka z informacją, istnieje szereg koncepcji, modeli, schematów, jak i podejść do informacyjnej sprawczości człowieka. Bazują one na wypracowanych już teoriach, uwzględniają także różne determinanty, jak uświadomione lub nie potrzeby informacyjne, bariery informacyjne, habitus i cechy osobowości jednostki, jej reaktywność emocjonalną, mechanizmy motywacji i samoregulacji, kreowane reprezentacje umysłowe (modele mentalne), a także normy społeczne, generowane poglądy w grupie społecznej, obowiązujące standardy i wzory zachowań, które generują społeczne uczenie się (zgodnie z teorią Alberta Bandury). To interdyscyplinarne podejście jest konieczne dla zrozumienia wielowymiarowości i specyfiki tego, w jaki sposób ludzie podejmują działania związane z doświadczaniem świata, jego rozumieniem, z poszukiwaniem sposobów na nadawanie mu sensu i funkcjonowanie w nim. Zintegrowanie różnych koncepcji i paradygmatów pozwala na gruntowne i pogłębione zrozumienie wielu zjawisk badanych przez informatologię, synergię w gruntownym rozpoznaniu często bardzo skomplikowanych i wielopłaszczyznowych problemów dotyczących zachowań informacyjnych człowieka, może wpłynąć na spójność, zharmonizowanie różnych podejść do procesów informacyjnych, podejmowanych odmiennych aktywności przez ludzi o cechach heterogenicznych, jak również na jakość badań.
Kluczowe w badaniach zachowań informacyjnych stało się podejście do wielokierunkowych i wielopoziomowych aktywności w relacji do artefaktów informacyjnych, zasobów, źródeł, kanałów i systemów informacyjnych związanych ze sposobami m.in. rejestrowania, pozyskiwania, wyszukiwania, interpretowania, zarządzania informacją, jej wykorzystywania i przekazywania, skoncentrowane na człowieku, który zawsze funkcjonuje w jakimś kontekście (ang. person-in context). Kontekst wielowymiarowy i posiadający mnogość atrybutów może być rozumiany jako sytuacja postrzegana w wymiarze czasowym, pojmowana jako zarejestrowany przez człowieka moment w przestrzeni czasu; stanowiąca pewną kompilację ludzi, miejsca i zdarzenia. Kontekst to także przestrzeń informacyjna, środowisko, infosfera, inforóżnorodność – zarówno fizyczna, jak i niematerialna – przestrzeni. W relacji do zachowań informacyjnych może stanowić zespół współistniejących czynników powiązanych z czymś, określający coś, co otacza i nadaje znaczenie. To zbiór faktów lub okoliczności dotyczących sytuacji lub wydarzenia, ich otoczenia. Ponadto może być działaniem ze względu na to, że jest aktywnie tworzony, ustanawiany w trakcie podejmowanych aktywnie zachowań informacyjnych. W informatologii kontekst, jako koncept ściśle ze sobą powiązany i wzajemnie przenikający się, stosowany jest często w sensie formalnym i dotyczy środowiska zawodowego, badawczego, profesjonalnego, ale też służy do opisywania otoczenia w odniesieniu do życia codziennego i podejmowanych w nim zachowań informacyjnych, w środowisku rodzinnym, poza pracą, podczas realizowania hobby. Rozumiany jako środowisko informacyjne, stanowi rezerwuar jednostkowych i zbiorowych zachowań informacyjnych, gdzie znajduje się zbiór rzeczy, czynników i atrybutów pozostających w semantycznej i pragmatycznej, operacyjnej relacji. Do określenia otwartego lub zamkniętego obszaru, miejsca, przestrzeni, w której człowiek podejmuje się zachowań informacyjnych, stosuje się różne pojęcia i charakteryzuje poprzez koncepcje, które są swoistymi metaforykami przestrzennymi. Wszelkiego rodzaju metafory, które według Georga Lakoffa i Marka Johnsona są integralną częścią procesów myślenia i działania, powstają naturalnie z doświadczenia somatycznego, kognitywnego, afektywnego i kulturowego. Nic zatem niestosownego w kreowaniu perspektyw przestrzennych, za pomocą których badacz jest w stanie odkryć specyfikę zachowań informacyjnych związanych ze specyficznymi, fizycznymi i abstrakcyjnymi środowiskami. Człowiek posiada i funkcjonuje w przestrzeniach zachowań informacyjnych, narzuconych mu przez naturalne środowisko lub uwarunkowania kulturowo-społeczne, ekonomiczne lub polityczne, jak i kreowanych indywidualnie lub przez kolektyw. Zalicza się do nich: a) infosferę ukształtowaną przez elementy środowiska przyrodniczego, informacyjnego i społecznego; b) środowiska informacyjne, będące otoczeniem, ale też sumą osób, instytucji, organizacji i systemów podejmujących się procesów informacyjnych, przyjmujące również formę ograniczonego i spersonalizowanego obszaru zasobów informacyjnych, artefaktów, podmiotów, narzędzi, które wpływają na zachowania informacyjne, są pozyskiwane, wykorzystywane, a nawet unikane; c) przestrzenie informacyjne, które postrzegane są jako trójwymiarowe środowisko, w którym człowiek porusza się po ścieżkach informacyjnych, krajobrazach informacyjnych i miejscach informacyjnych; to przestrzeń poniekąd zamknięta, skonstruowana ze znanych zasobów informacji, tworząca jednolite pole do gromadzenia, poszukiwania i wykorzystywania informacji; d) światy informacyjne, w których zachowania informacyjne kształtowane są przez społeczne relacje i subiektywnie kształtowane przestrzenie informacyjne, generowane są przez narzucone normy i schematy małych światów (grup społecznych), ale też peryferyczne środowisko określające tożsamość narodową, kształtowane przez sferę publiczną, media, technologię, kulturę, politykę; e) horyzonty informacyjne będące wyimaginowanym (mapowanym w umyśle) polem, na którym człowiek pozycjonuje zasoby informacyjne od najmniej do najbardziej znaczących, jak i przestrzenią, w której kontekst, sieci społeczne, stanowiące wzorce połączeń, relacji i konsekwencji różnych interakcji oraz sytuacja stanowią sferę, w której podejmowane są działania i realizowane są zachowania informacyjne; f) jak i wiele mniejszych lub bardziej specyficznych, spersonalizowanych metaforycznych geografii koncepcyjnych, jak indywidualna przestrzeń informacyjna, synergicznie powstające tymczasowe miejsca informacyjne, będące triadą wymiarów w społeczno-afektywnym ujęciu uwzględniającym rolę miejsca, ludzi i informacji w kontaktach interpersonalnych.
Człowiek nie funkcjonuje w jednorodnym środowisku, z jednej strony stara się sprostać dynamice rozwoju infosfery, nowych form komunikacji i informacji, z drugiej – próbuje w sobie znany i zrozumiały sposób zrozumieć zawiłości wielu przestrzeni i środowisk informacyjnych, w których realizuje zachowania informacyjne, doświadcza informacji lub ją praktykuje. W dodatku różnorodne ujęcia, perspektywy badawcze wymuszają włączenie w analizowanie zachowań informacyjnych nie tylko specyfiki sytuacji, w której w określonym czasie i przestrzeni znajduje się jednostka, ale także uwzględnienie cech środowiska, społeczności i ogólnego tła, w którym dzieje się sprawczość informacyjna, zarówno na poziomie uświadomionym, jak i nieintencjonalnym, przypadkowym lub uzależnionym od narzuconych norm. Te wszystkie koncepty tworzą ramy zachowań informacyjnych, nadając im specyficzny i zróżnicowany wymiar.
Poszukiwanie sensu życia i sposobów na jego świadome doświadczanie, celowe zachowania informacyjne, jak i nieintencjonalne sposoby pozyskiwania informacji wykształcają społeczną potrzebę ograniczania środowiska informacyjnego, poszukiwania relacji i wykształcania procesów, które pozwalają na podołanie wymaganiom stale rozwijającej się infosfery, intuicyjne ograniczanie bodźców, których jednostka nie jest w stanie przetwarzać przez cały czas. Jedną z takich przestrzeni może stać się epistemiczna bańka informacyjna, jak i inne konstrukty zamkniętych przestrzeni informacyjnych. Człowiek jest w podobny sposób wytworem systemu społecznego, jak i jego determinantą tworzącą określone środowisko społeczne. Istotne staje się uchwycenie kluczowych zjawisk, które konstytuują specyficzne, hermetyczne poznawczo otoczenie informacyjne człowieka, w którym charakterystyczne stają się kognitywne i eksploracyjne epizody zamykania się ludzi w relacji do informacji. Coraz częściej obserwuje się wytwarzanie nieprzepuszczalnych dla innych konstruktów, takich jak bańki informacyjne, bańki epistemiczne, bańki filtrujące, komory echa, kokony, zjawiska algorytmizacji czy też gatekeepingu, które izolują jednostkę w normatywnym świecie informacyjnym wśród nieakceptowalnych poznawczo poglądów i opinii oraz ograniczają procesy informacyjne. To w pewnym sensie nie tylko wynik poznawczych ograniczeń samej jednostki lub całej zbiorowości, która kreuje i funkcjonuje w epistemicznej bańce informacyjnej, ale również efektem wielu zjawisk o właściwościach afektywnych (jak np. dążenie do osiągania dobrostanu emocjonalnego lub obawa przed negatywnymi skutkami podejmowanych aktywności informacyjnych), społecznych (które dotyczą m.in. panujących norm i reguł, kultury epistemicznej, pozycjonowania społecznego), behawioralnych. Formowanie się zamkniętych przestrzeni informacyjnych, wynikających z działań mechanizmów algorytmów, ale także odnoszących się do indywidualnych umiejętności i uwarunkowań poznawczych, afektywnych oraz społecznych relacji wynikających z funkcjonowania jednostki w grupie jest już zjawiskiem nieodwołalnie związanym z infosferą. Ekspansja informacji, nowych technologii i form komunikacji wykształca naturalne formy ochrony i ewolucyjnie ukształtowane reakcje, jak choćby ucieczkę przed nadmiarem informacji i możliwością jej pozyskiwania. Co istotne, bańki filtrujące lub informacyjne, komory echa, podobnie jak konceptualne geografie informacyjne mogą się wzajemnie przenikać, zmieniać, immersyjnie wnikać w siebie, powodując zmiany w zachowaniach informacyjnych członków zbiorowości, mogą wpływać na relacje społeczne lub wchłaniać się w strukturę przyjmującej przestrzeni.
Epistemiczna bańka informacyjna nie jest oczywiście konstruktem trwałym, a z racji swojej poznawczej cechy warunkuje doświadczanie informacji, jej praktykowanie i podejmowanie wielu zachowań informacyjnych podczas permanentnego nadawania sensu rzeczywistości przez jednostkę. Człowiek, jako biologiczny gatunek homo sapiens, którego nadrzędną właściwością jest rozumowanie, stale, nawet funkcjonując w zamkniętej przestrzeni informacyjnej, dokonuje prób rozumienia świata i kształtuje wiedzę. Epistemiczny wymiar bańki, która może być wytworzona lub narzucona człowiekowi, dociekanie przez poznanie, nadaje jej kluczowy wymiar i znaczenie w pozyskiwaniu i przetwarzaniu bodźców i informacji oraz kreowaniu nowej wiedzy za pomocą ludzkich aktywności wewnętrznych i zewnętrznych, poprzez każdorazowe epistemiczne poznanie. Ponadto ta specyficzna przestrzeń informacyjna ma cechy tożsamości osobistej, można ją rozpatrywać trojako. Po pierwsze, można ją analizować poprzez jednostkowe zachowania informacyjne i atrybuty konstytuujące ją. Po drugie, potencjalne staje się eksplorowanie jej poprzez indywidualnie tworzony konstrukt, który konstytuowany jest w szerszej perspektywie – społecznej, kolektywnie wytwarzanej epistemicznej bańce informacyjnej. Każda subiektywnie ukształtowana epistemiczna bańka informacyjna może stanowić strukturę społecznej zamkniętej przestrzeni informacyjnej, zbudowanej z wielu podobnych konstruktów. Po trzecie, można ją rozumieć i badać jako zjawisko charakterystyczne dla całej społeczności, ogólne. Możliwe jest zatem diagnozowanie epistemicznej bańki informacyjnej poprzez szeroką perspektywę konstruktu zbudowanego z normatywnych cech i uwarunkowań, kontekstu i przestrzeni informacyjnej, w której funkcjonuje cała społeczność, kultura społeczna lub epistemiczna, cała domena (dziedzina).
Epistemiczna bańka informacyjna konsoliduje cechy, atrybuty niejednorodnych, heterogenicznych zachowań informacyjnych, wskazuje na ich wielowymiarowość i wieloaspektowość, specyfikę zachowań informacyjnych, które mogą być świadome lub nieuświadomione, celowe lub nieintencjonalne, przypadkowo podejmowane, związane z każdym sensomotorycznym, fizjologicznym, kognitywnym i afektywnym doznawaniem, doświadczaniem informacji i jej aktywnym praktykowaniem, co dotyczy szeregu różnorodnych aktywności i sprawczości człowieka w odniesieniu do informacji. Koncepcja może być traktowana jako preludium do nowego, bardziej komplementarnego rozpatrywania obszaru zachowań informacyjnych człowieka. Teoretyczne ujęcie zjawiska i konceptu może okazać się szczególnie przydatne do teoretycznego i empirycznego badania różnych aspektów dynamicznie ewoluujących aktywności informacyjnych, funkcjonujących w szerokim kontekście przestrzeni informacyjnej. Przykładowo umożliwi analizę sposobów podejmowania zachowań informacyjnych poprzez epistemiczne bańki informacyjne, sposobów podejmowania decyzji o zainicjowaniu określonych aktywności informacyjnych i analizowania uwarunkowań wpływających na konstytuowanie się, formowanie się tych mniej lub bardziej zamkniętych przestrzeni informacyjnych. Znajomość uwarunkowań i cech takich specyficznych przestrzeni informacyjnych pozwoli na badania określonych epistemicznych baniek informacyjnych tworzonych indywidualnie, jednostkowo, ale też w grupach (np. studentów, naukowców, grupach zawodowych, różnych grupach społecznych), poszukiwania zależności i atrybutów kształtowania się tych konstruktów w danym kontekście, sytuacji, a także wpływu kultury epistemicznej, domen na formowanie się tego typu zjawisk. W świetle dynamiki transformacji cyfrowej i rozwoju nowych technologii kluczowa stanie się identyfikacja atrybutów i uwarunkowań tworzenia się epistemicznych baniek informacyjnych w kontekście zachowań informacyjnych w środowisku cyfrowym (w tym mediów społecznościowych). Wreszcie ciekawe wydaje się diagnozowanie eksplorowania sposobów rozszczelnienia, niwelowania epistemicznej bańki informacyjnej poprzez określone zachowania informacyjne, wpływu kognitywnych i afektywnych uwarunkowań i procesów na podejmowanie aktywności poznawczych wewnątrz nowego konstruktu.
Podobnie jak stale ewoluujące środowisko naturalne, przestrzeń informacyjna, dynamicznie zmieniające się zachowania informacyjne, a także rozwijająca się poznawczo jednostka, również epistemiczne bańki informacyjne mogą ulegać stałym przekształceniom i zmianom w zależności od kontekstu, w którym się konstytuują lub zanikają. Propozycja oryginalnego konceptu zaproponowanego w książce jest tylko wprowadzeniem do szeroko zakrojonych, także w zespołach interdyscyplinarnych, informatologicznych badań, które pozwolą na rozwój teoretyczny i pragmatyczny nauki o informacji. W dalszym ciągu istnieje konieczność rozważenia i przystąpienia do intensywnych i holistycznych eksploracji w obszarze zachowań informacyjnych, permanentnie przeobrażających się pod wpływem zmieniającego się środowiska informacyjnego, kontekstu i samego człowieka.
Tekst powstał na kanwie książki Zachowania informacyjne człowieka w kontekście epistemicznej bańki informacyjnej. Propozycja nowej koncepcji, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022.
Dr Monika Krakowska, adiunkt w Instytucie Studiów Informacyjnych Uniwersytetu Jagiellońskiego, specjalista w zakresie informatologii, zajmuje się interdyscyplinarnymi badaniami nad zachowaniami informacyjnymi człowieka, ich modelowaniem i eksplorowaniem w różnorodnych środowiskach informacyjnych.
