Bohaterowie w dziejach

Żyjący na początku naszej ery Plutarch z Cheronei (50-125 r.) był autorem pierwszych Żywotów równoległych zawierających 46 zestawionych parami biogramów: Grek – Rzymianin. Nowa książka Andrzeja Nowaka i Doroty Truszczak Żywoty równoległe jest owocem cyklu audycji emitowanych od przedwiośnia 2016 r. w Programie 1 Polskiego Radia pod tytułem Historia żywa.

Radiowych audycji zestawiających w pary słynnych rodaków było 38. W panteonie wielkich znaleźli się wybitni i zasłużeni na rozmaitych polach. Byli jednak i ci, których w powszechnym mniemaniu, przynajmniej jeszcze do niedawna, zgodnie nazwano by kanaliami. W książce par postaci zestawionych ze sobą jest 21. Kościuszko – Poniatowski, Mochnacki – Chopin, Wielopolski – Traugutt, Orzeszkowa – Konopnicka, Prus – Sienkiewicz, Dmowski – Piłsudski, Pilecki – Sendlerowa, Ciepliński – Karski, Lechoń – Iwaszkiewicz, Herbert – Wajda, Walentynowicz – Kuroń i inne.

Autorzy, idąc za pytaniami stawianymi przez znakomitego pisarza i krytyka literackiego Andrzeja Kijowskiego wobec pierwszych w narodzie, zastanawiają się: „dlaczego jedni pozostają na zawsze tylko postaciami historii, zdanymi na krytyczny sąd badaczy, na wiedzę lub niewiedzę uczniowskich i studenckich rzesz, na wyobraźnię powieściopisarzy, dramaturgów i scenarzystów, podczas gdy inni przedostają się do legendy, folkloru, podświadomości, a tu rosną, z upływem wieków tracąc ludzkie i historyczne wymiary? Czy można ustalić warunki i prawidła takiej przemiany? (…) Czy kult bohaterów jest zjawiskiem koniecznym, czy wywołanym? Dobrym czy szkodliwym? Uskrzydla czy krępuje? Wyjaśnia czy zaciemnia narodowi jego dzieje?” (A. Kijowski, O dobrym Naczelniku i niezłomnym rycerzu, Kraków 1984, s. 9 -10).

Niedawno szczątki doczesne jednego z bohaterów naszych dziejów, Maurycego Mochnackiego, wróciły po 187 latach z Paryża do Polski. Uczestnik powstania listopadowego, teoretyk romantyzmu, spiskowiec skazany za przynależność do Związku Wolnych Polaków, słuchacz Szkoły Podchorążych, wielki Polak, ale… miał wciąż przez swoje krótkie życie wyrzuty sumienia, że kiedy trafił do więzienia, złamany, napisał memoriał, w którym wyparł się swoich skłonności „buntowniczych” i wskazał paru profesorów i kolegów szerzących „złego ducha wśród młodzieży”. Memoriał pozwolił mu opuścić więzienie, lecz papiery policyjne wyszły na jaw w czasie powstania listopadowego i ujawnione zostały opinii publicznej. Czy Mochnacki zdradził? Zapis ciekawej rozmowy naprowadza słuchacza – czytelnika na słowo: rehabilitacja. Tak, zrehabilitował się Mochnacki, walcząc niebawem pod Wawrem i Ostrołęką, odnosząc rany. Stał się też fenomenalnym kronikarzem powstania i „publicystą podsycającym konsekwentnie niepodległościową, radykalną interpretację walki z Rosją – jako walki o restaurację Rzeczypospolitej w całej jej wielkości terytorialnej, a zarazem o zniszczenie imperium Romanowów”.

Mochnacki w Żywotach… stoi w parze z Chopinem. Sporo można się dowiedzieć o rodzinie, o tym, że rodzina mieszkała w Lotaryngii na gruntach wykupionych przez Michała Paca, marszałka wielkiego konfederacji barskiej, i już ojciec Fryderyka, Mikołaj, od dzieciństwa przebywał wśród Polaków, zanim w wieku siedemnastu lat nie przeniósł się na stałe nad Wisłę, i że Francuzi przez dziesięciolecia próbowali przekonać opinię światową, że „wielki kompozytor to dziecię i reprezentant galijskiego geniuszu”. Fryderyk, będąc i czując się Polakiem, wprowadził nową formę zaznaczenia polskości – dumną walkę o niepodległość. Nie wziął udziału w powstaniu listopadowym, podobnie zresztą jak Adam Mickiewicz. Ale gdyby nie te letnie wyjazdy do Szafarni, gdyby nie poznawanie folkloru Mazowsza i Kujaw, nie powstałyby pewnie mazurki poruszające serca ludzi innych kontynentów. Co łączy Mochnackiego i Chopina? Polskie dzieciństwo, młodość i polskie odczuwanie, polski los tamtych czasów, Paryż, krótkie życie, ale jak przeobficie wypełnione. Spełnione.

Andrzej NOWAK, Dorota TRUSZCZAK, Żywoty równoległe. Wyjątkowi Polacy. Tragiczne wybory. Heroiczne postawy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2021.