logo
FA 12/2021 okolice nauki

Tomasz Kłusek

Świecka metafizyka

Świecka metafizyka 1

Święty Augustyn w Wyznaniach mówi o własnych przeżyciach po utracie bliskiego przyjaciela, którego zabrała śmierć. Czytamy: „Wtedy ból zamroczył moje serce. Na cokolwiek patrzyłem, wszędzie widziałem tylko śmierć. Rodzinne miasto stało się dla mnie czymś niemożliwym do zniesienia, dom rodzinny – samym nieszczęściem. Wszystko, co przedtem było nam obu wspólne, teraz, bez niego, zmieniło się w straszną mękę. Wszędzie go szukały moje oczy, a nigdzie go nie było. Wszystkie miejsca, gdzie dawniej bywaliśmy razem, były mi nienawistne przez to, że jego tam nie było […] Koiły mnie tylko łzy, które stały się największym po owym przyjacielu ukochaniem mej duszy”.

Jest Augustyn jedną z tych postaci, które na kartach książki Zygmunta Pucki odgrywają niebagatelną rolę, obok całego szeregu myślicieli i artystów, a przede wszystkim Marka Tulliusza Cycerona, Janusza Korczaka, Fridy Kahlo i Nadieżdy Mandelsztam. Właśnie te osoby stały się tytułowymi bohaterami szkiców zebranych w tomie O utracie. W dziewięciu rozpatrywana jest problematyka śmierci w kontekście utraty i żałoby. Poza tym do zbioru został włączony artykuł z filozofii medycyny dotyczący „idei śmierci medycyny” oraz dwa inne dezawuujące „tradycyjne schematy pojęciowe na temat zwierząt” i postulujące „konieczność znalezienia nowych sposobów myślenia o nich”. Autor poddaje filozoficznej analizie wątki animalne w prozie Zofii Nałkowskiej i Johna M. Coetzeego, laureata Literackiej Nagrody Nobla z 2003 roku. Zygmunt Pucko jest nie tylko filozofem, specjalizującym się m.in. w tanatologii, ale – co wszędzie podkreśla – „wielbicielem koni”. Stąd zamykający książkę szkic o kalifornijskim trenerze koni Montym Robertsie.

Rozważania o utracie rozumianej jako żałoba stanowią myśl przewodnią omawianej książki. Dlaczego to zagadnienie jest tak ważne? Otóż: „Bez utraty – czy to doznawanej w przedziale temporalnym ante mortem, czy przeżywanej w okresie post mortem – nie można wyobrazić sobie ludzkiego życia. Obie są nierozerwalnie związane z losem człowieka. Niekiedy nawet splatają się z nim już u progu jego ontogenezy i replikują w następnych fazach istnienia aż do całkowitego ograbienia go ze wszystkiego, co składa się na siłę jego trwania. Utrata zadaje rany i znaczy nimi ścieżki istnienia człowieka, określa jego sposób postrzegania siebie, determinuje wybór normatywnego systemu odniesienia lub każe go odrzucić, przesądza o stylu bycia w świecie albo wymazuje definitywnie z przestrzeni życia. Jest jednym z najtrudniejszych ludzkich doznań”.

Przytoczone wyżej słowa stanowią nie tylko autorską deklarację tego, o czym będzie książka, ale i swoisty manifest dotyczący problematyki: jak żyć? Bez względu na to, jak bardzo współczesny człowiek będzie w sobie zagłuszał świadomość śmierci, tanatyczne udręki wcześniej czy później zawsze się odezwą. Bo kim jest człowiek? To prawda, że homo sapiens, homo faber, homo ludens, homo ridens, homo viator, homo symbolicus, homo oeconomicus itd., ale nade wszystko homo mortalis. Całkowite zagłuszenie świadomości śmierci nie tylko nie jest możliwe, może okazać się groźne w skutkach. Powinniśmy nauczyć się żyć w ten sposób, aby myślenie o śmierci stanowiło istotną komponentę naszego bytowania. O tym mówi Pucko. Śmierć konfrontuje z ideą macierzyństwa, rozpatruje kwestię „tanatogogiki dziecięcej” i „gerontagogiki” jako współczesnych wersji ars moriendi. Dalej śmierć poddawana jest analizie w perspektywie indywidualnej („żywa śmierć” – Kahlo i „niedokończona żałoba” – Mandelsztam) oraz w perspektywie społecznej (żałoba narodowa i katastrofa globalna).

W czym szukać pocieszenia? Odpowiedź dają dwa zamykające zbiór szkice. To nieskrywana apoteoza natury, piękna przyrody, a nawet – bo chyba można zaryzykować to twierdzenie – świecka metafizyka. Na pierwszy rzut oka teksty składające się na tom O utracie są ze sobą luźno powiązane, głównie tematyką. Jednak uważna lektura pozwala stwierdzić, że układają się one w głęboko przemyślany i spójny system refleksji o życiu i umieraniu.

Tomasz Kłusek

Zygmunt PUCKO, O utracie. Szkice filozoficzne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2021.

Wróć