Podzwonne dla Mazurów

Wybitny historyk, syn słynnego działacza mazurskiego Karola Małłka, jest szczególnie predestynowany do badania i upowszechniają dziejów Mazurów. Prof. Janusz Małłek wielokrotnie i w różnych formach wypowiadał się na temat historii i kultury regionu nazywanego kiedyś Mazowszem Pruskim. A jednak książka, o której mowa, jest szczególna, wyróżniająca się na tle dotychczasowych publikacji autora. Oto bowiem ton naukowy przeplata się z osobistym, wypowiedzianym bezpośrednio, nierzadko w pierwszej osobie liczby pojedynczej (w tekście głównym lub przypisach). Należy również podkreślić, że choć prof. Małłek dokonuje rekapitulacji i podsumowań wyników wieloletnich badań (swoich i cudzych), to jednak w rozważaniach nie jest apodyktyczny, a wprost przeciwnie – stawia czasem pytania i zostawia miejsce na refleksje czytelnika, tak jakby „nie domykał drzwi”, mimo że tytuł publikacji wydaje się jednoznaczny: Zanik ludu mazurskiego. Jakże wymowna i znakomicie dobrana jest fotografia wykorzystana w projekcie okładki książki.

W omawianej tu książce prof. Małłek kolejno: rekonstruuje dzieje polskiego osadnictwa na Mazurach; charakteryzuje tożsamość regionalną i narodową Mazurów; ukazuje germanizację mazurskiego szkolnictwa i Kościoła Ewangelicko-Unijnego w XIX w. i emigrację Mazurów do Westfalii; rozważa kwestię możliwości odrodzenia narodowego Mazurów na przełomie XIX i XX w., a także konsekwencje plebiscytu z 11 lipca 1920 r.; prezentuje ruch polski i działania separatystyczne na Mazurach w okresie międzywojennym; osobną uwagę poświęca Działdowszczyźnie; przybliża skomplikowaną tzw. sprawę mazurską w okresie II wojny światowej, a najwięcej mówi o powojennych rozdziałach dziejów ludu mazurskiego.

Zasadniczą zawartość tomu stanowi trzynaście esejów i aneksy z dokumentami Związku Mazurów oraz niepublikowanym fragmentem pamiętnika Karola Małłka. Warto podkreślić, że wszystkie te źródła zostały skomentowane, co dodatkowo wzmacnia walory poznawcze książki nasyconej wieloma szczegółowymi informacjami.

Mimo dominującego w tomie porządku chronologicznego Zanik ludu mazurskiego można czytać również w porządku problemowym. Z jednej strony jest to więc panorama dziejów Mazurów, a z drugiej – ministudia przybliżające najważniejsze zagadnienia historii i kultury mieszkańców tego regionu. Szczególnie interesujące i zarazem przejmujące są eseje dotyczące Działdowszczyzny, z której pochodzi prof. Małłek, oraz czasów wojny i okresu powojennego. Jak podkreśla autor: „o losach ludu mazurskiego, jak i całej ludności Prus Wschodnich, miał zadecydować przebieg II wojny światowej”. W rekonstruowaniu dramatycznych, a często tragicznych, wydarzeń z czasów wojny i po jej zakończeniu prof. Małłek odwołuje się do wielu różnorodnych źródeł: mazurskich, niemieckich, polskich i rosyjskich. Dzięki temu zabiegowi otrzymujemy nieoczywisty i złożony obraz przyspieszonego zanikania ludu mazurskiego w okresie powojennym. Zasadnicze pytanie: czy była szansa na repolonizację Mazurów? – chyba wciąż pozostaje otwarte. Bardzo trafnym komentarzem w tej kwestii są słowa prof. Małłka: „Niemcy, germanizując Mazurów, nastawili się na długi, ale efektywny proces, natomiast strona polska oczekiwała szybkich rezultatów, stąd rozczarowanie nawet u Melchiora Wańkowicza”.

Niewątpliwie Zanik ludu mazurskiego jest publikacją naukową, a jednak przystępny styl wypowiedzi prof. Małłka oraz interesujące ujęcie złożonej przecież „sprawy mazurskiej” czynią tę lekturę atrakcyjną także dla odbiorców niebędących zawodowymi historykami. Na osobną uwagę i docenienie zasługują liczne i starannie zredagowane przypisy (głównie o charakterze bibliograficznym), a także indeksy (osobowy i nazw geograficznych) oraz obszerna bibliografia źródeł i opracowań.