Błażej Skoczeń
Fot. Stefan Ciechan
Wszędzie tam, gdzie wydatkowane są środki na badania naukowe, powstaje naturalne pytanie jaka jest ich efektywność i co społeczeństwo otrzymuje w zamian. Jeśli pieniądze na naukę pochodzą z funduszy prywatnych, to przed wydaniem oglądana jest każda złotówka, euro lub dolar, a prywatny fundator żąda osiągnięcia wcześniej określonych celów w przewidzianym czasie i egzekwuje to z wielką determinacją. Tak właśnie wyglądają badania naukowe w dużych korporacjach o zasięgu ponadnarodowym, takich jak IBM, Microsoft etc. Publiczne środki są wydawane pod rygorem dyscypliny finansów publicznych, która obejmuje szereg uregulowań dotyczących ich przeznaczenia oraz sposobu wydawania. Do publicznych środków przeznaczonych na badania naukowe należały niegdyś dotacja statutowa i dotacje celowe, których przeznaczenie było ściśle określone, a wydawanie poddane rygorom określonym w stosownych aktach prawnych. Problem oceny działalności naukowej wyrósł właśnie na gruncie dotacji na badania statutowe, chodziło bowiem o ocenę, czy przyznane środki finansowe przynoszą korzyść w postaci postępu w badaniach naukowych, rozwoju środowisk badawczych związanych z uczelniami wyższymi, instytutami PAN oraz instytutami badawczymi o charakterze resortowym. Bardzo szybko okazało się, że publiczny grosz na badania nie zawsze przynosi spodziewane efekty, a tempo rozwoju naukowego w niektórych ośrodkach pozostaje daleko w tyle za standardami w Europie i na świecie.
Warto podkreślić, że podobne problemy przeżywają nasi europejscy koledzy, którzy również podlegają ocenie w kontekście środków przeznaczonych na badania naukowe. Najbardziej znanym systemem oceny jest zapewne brytyjski REF (Research Excellence Framework), który zakłada ocenę w pełni ekspercką ze szczególnym uwzględnieniem relacji między badaniami naukowymi a ich wpływem na społeczeństwo, gospodarkę i rozwój cywilizacyjny. Francja (HCÉRES, High Council for the Evaluation of Research and Higher Education) problem ewaluacji rozumie holistycznie, proponując system oceny instytucjonalnej, uwzględniającej w ośrodkach akademickich badania naukowe oraz kształcenie, a w szczególności wpływ badań naukowych na poziom kształcenia. Niemcy do oceny uczelni stosują międzynarodowe rankingi, a ewaluacji dokonują w zakresie programów finansowania badań naukowych (DFG, German Research Foundation). Włosi wprowadzili tzw. hybrydową ewaluację, osobną w grupach nauk humanistycznych i społecznych oraz ścisłych i inżynierskich (VQR, Research Quality eValuation), natomiast Holandia opracowała tzw. protokół standardowy (SEP, Standard Evaluation Protocol), według którego uczelnie ewaluują się same. Poza Europą zbliżony do brytyjskiego program ewaluacji pojawił się w Australii (ERA, Excellence in Research for Australia) i z powodzeniem naśladuje brytyjski REF.
Polski program ewaluacji działalności naukowej i kategoryzacji rozwija się od lat 90. ubiegłego wieku, a ocena wielokryterialna rozpoczęła się w roku 2009 i od tej pory rozwija się z powodzeniem przechodząc stopniową ewolucję do obecnego systemu. Dzisiejszy model ewaluacji i kategoryzacji jest przemyślany i wynika z wieloletnich doświadczeń, a także błędów, które w większości udało się wyeliminować. Kolejna ewaluacja zostanie przeprowadzona w 2022 r. i obejmie dorobek naukowy oraz osiągnięcia uzyskane w ciągu pięciu ubiegłych lat (2017-2021). Pierwsze zadania ewaluacyjne zaczynają się z końcem września 2021 od oceny tzw. monografii spoza wykazu wydawnictw recenzowanych monografii naukowych, które zgłaszają podmioty z zakresu nauk humanistycznych, społecznych i teologicznych (HST). W tym samym czasie podmioty prowadzące badania naukowe na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa, najczęściej z dziedziny nauk inżynieryjno-technicznych, zgłaszają ten fakt Komisji Ewaluacji Nauki, określając odsetek badań prowadzonych w trybie niejawnym. Te podmioty będą oceniane przez specjalny zespół posiadający uprawnienia do oceny osiągnięć opatrzonych klauzulą tajne lub poufne, w szczególności osiągnięć wynikających ze współpracy w ramach NATO.
Warto zauważyć, że ewaluacja i kategoryzacja są kluczową częścią reformy nauki i szkolnictwa wyższego, zapisanej w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. Jedną z nowości, o których była już wielokrotnie mowa, jest ewaluacja grup naukowców reprezentujących dyscypliny nauki w podmiotach (uczelniach lub instytutach naukowych), w których są zatrudnieni. Te grupy są z zasady „ortogonalne” w stosunku do jednostek organizacyjnych, a naukowcy mogą być zatrudnieni w różnych jednostkach. Typowym przykładem są uczelnie, których jednostkami organizacyjnymi są zwykle wydziały. W poprzednich ewaluacjach i kategoryzacjach ocenie podlegały właśnie wydziały, zwane podówczas jednostkami naukowymi. Obecnie ocenie podlegają grupy naukowców zatrudnionych na różnych wydziałach, ale reprezentujących tę samą dyscyplinę nauki. To oznacza, iż ocena została przeniesiona z płaszczyzny organizacyjnej na płaszczyznę naukową, a odpowiedzialnym za przygotowanie całego podmiotu (uczelni, instytutu PAN, instytutu międzynarodowego, instytutu badawczego etc.) do ewaluacji jest jego kierownik (rektor, dyrektor instytutu etc.). W kolejnej ewaluacji weźmie udział około 1500 grup naukowców skupionych wokół dyscyplin nauki, tak więc zasięg ewaluacji i kategoryzacji będzie ogromny.
Komisja Ewaluacji Nauki, wspólnie z Ministerstwem Edukacji i Nauki oraz Ośrodkiem Przetwarzania Informacji OPI-PIB, przygotowuje implementację algorytmów ewaluacji. Warto zauważyć, iż tym razem osiągnięcia podmiotów będą pobierane wprost z bazy danych POL-on, a tzw. ankieta osiągnięć podmiotu w danej dyscyplinie nauki zostanie wygenerowana i przesłana jednostce naukowej do wglądu w terminie do 10 lutego 2022 r. Pozycje w ankiecie zostaną dobrane w taki sposób, aby zmaksymalizować wynik, jaki podmiot może uzyskać w danej dyscyplinie nauki, oczywiście w ramach dorobku, który wcześniej zgłosił za pośrednictwem bazy danych POL-on. W tym celu opracowany zostanie specjalny algorytm optymalizacyjny, którego istotą będzie takie zestawienie dorobku podmiotu, aby wynik był jak najlepszy. Kierownik podmiotu będzie mógł ustosunkować się do wstępnie przygotowanej ankiety i wprowadzić do niej zmiany, jeśli po przeprowadzeniu analizy uzna, iż w jego ocenie ankieta nie zawiera optymalnego zestawu osiągnięć. W ciągu trzech tygodni ostateczna wersja ankiety powinna zostać przez niego podpisana i odesłana do Komisji Ewaluacji Nauki w celu dalszego procedowania. Ewaluacja i kategoryzacja zostaną zatem przeprowadzone na podstawie ankiet zawierających osiągnięcia zaakceptowane przez ewaluowany podmiot. Wszystkie podmioty zgłaszające daną dyscyplinę do ewaluacji zostaną zaliczone do swoistej grupy wspólnej oceny w tej dyscyplinie nauki, a ich dorobek będzie podstawą określenia tzw. wartości referencyjnych.
Zgodnie z rozporządzeniem o ewaluacji jakości działalności naukowej, wartości referencyjne określa się na podstawie zestawionych osiągnięć wszystkich podmiotów reprezentujących daną dyscyplinę nauki. Dorobek najlepszych podmiotów posłuży do określenia tzw. wartości wzorcowych, które następnie staną się podstawą do wyznaczenia wartości referencyjnych dla kategorii A, B+ oraz B. Kluczowa jest tutaj kategoria B+, ponieważ od uzyskania tej kategorii uzależnione będzie przyznanie podmiotowi uprawnień w zakresie nadawania stopni naukowych. Wartości referencyjne będą podlegały dalszej regulacji w funkcji pozycji Polski w danej dyscyplinie nauki na arenie międzynarodowej. Pozycję Polski w dyscyplinie nauki określa się za pomocą międzynarodowej bazy danych o zasięgu światowym, która stanowi wspólny mianownik do określenia pozycji wszystkich 44 dyscyplin (z wyłączeniem dziedziny sztuka). Jeśli pozycja Polski w danej dyscyplinie nauki jest mocna, to w takiej dyscyplinie można dopuścić większą liczbę podmiotów w kategorii A i A+.
Po określeniu wartości referencyjnych dla wszystkich trzech kryteriów ewaluacji (K1, K2, K3) w dyscyplinach nauki można będzie przystąpić do kategoryzacji, czyli porównania osiągnięć podmiotów z wyznaczonymi wcześniej wartościami referencyjnymi i wyznaczenia dla każdego podmiotu kategorii. W ten sposób dany podmiot uzyska kategorię naukową we wszystkich dyscyplinach, które zgłosił do ewaluacji. Otrzyma zatem swoistą metryczkę w postaci listy kategorii przyznanych w poszczególnych dyscyplinach nauki. Warto zauważyć, że o ile ewaluacja w dwóch pierwszych kryteriach (K1 – poziom naukowy prowadzonej działalności naukowej, K2 – efekty finansowe badań naukowych i prac rozwojowych) jest parametryczna, to już w kryterium K3, które dotyczy wpływu badań naukowych na społeczeństwo i gospodarkę, jest w pełni ekspercka. To oznacza, iż nad tzw. opisami wpływu badań naukowych na społeczeństwo i gospodarkę pochylą się eksperci, a ocena poszczególnych opisów wpływu będzie dokonywana z punktu widzenia zarówno zasięgu, jak i znaczenia tych badań. Stosowne zapisy w tej materii zostały doprecyzowane w znowelizowanej wersji rozporządzenia o ewaluacji jakości działalności naukowej.
Inne ważne kryterium o charakterze eksperckim stanowią warunki, jakie należy spełnić, aby znaleźć się w prestiżowym gronie podmiotów pretendujących do uzyskania oceny A+ w danej dyscyplinie nauki. Warunki te zostały sformułowane jako konieczne lub wystarczające. Warunek konieczny oznacza w gruncie rzeczy uzyskanie w kryterium K1 bardzo wysokiego wyniku w gronie tych podmiotów, które w trakcie najbliższej oceny zostaną w danej dyscyplinie nauki zakwalifikowane do kategorii A. Wysoki wynik oznacza minimum 80% w stosunku do wyniku najlepszej jednostki, która uzyskała kategorię A (Komisja Ewaluacji Nauki określi wartość progu procentowego dla każdej dyscypliny nauki). Natomiast warunki wystarczające obejmują m.in. międzynarodowe znaczenie osiągnięć naukowych zgłoszonych przez podmiot w kryterium K1, wpływ tychże osiągnięć na rozwój cywilizacyjny (w tym rozwój kultury i sztuki), a także jakość i efekty działalności naukowej w stosunku do wiodących europejskich ośrodków o zbliżonym potencjale naukowym. Tak więc uzyskanie kategorii A+ w danej dyscyplinie nauki będzie wymagało od jednostki naukowej naprawdę wybitnych osiągnięć.
Jak powszechnie wiadomo, ewaluacja podmiotów w dyscyplinach nauki została przesunięta o rok z uwagi na pandemię koronawirusa, której konsekwencją są poważne perturbacje w życiu społecznym, a w szczególności funkcjonowaniu środowisk naukowych i akademickich. Podobnie postąpiła Wielka Brytania, przesuwając swój program ewaluacji (REF) na później. W trakcie obecnego, niezwykle trudnego dla całego społeczeństwa roku udało się opracować i wdrożyć bardzo skuteczne narzędzia służące do pracy zdalnej, w tym pozyskać sprawnie funkcjonujące platformy internetowe służące do organizowania wideokonferencji. Środowiska naukowe i akademickie opanowały te narzędzia w stopniu umożliwiającym prowadzenie zdalnych seminariów naukowych, konferencji czy nawet kongresów, a także zdalnego kształcenia. W tym kontekście Komisja Ewaluacji Nauki dysponuje obecnie wszelkimi narzędziami potrzebnymi do sprawnego przeprowadzenia ewaluacji w przewidzianym terminie i przedstawienia ministrowi propozycji kategorii przypisanych podmiotom w poszczególnych dyscyplinach nauki. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, aby ewaluacja i kategoryzacja odbyły się zgodnie z planem, a stopień zaawansowania prac przygotowawczych we wszystkich trzech ściśle współpracujących instytucjach (MEiN, KEN, OPI) jest bardzo wysoki.
Błażej Skoczeń, przewodniczący KEN
