Przeszłość i przyszłość Ziemi

Ziemia. Planeta życia to dobrze napisana książka popularnonaukowa, która wyjaśnia podstawowe zjawiska związane z powstawaniem Wszechświata i życia na Ziemi, nie przytłaczając nadmiarem terminologii i skomplikowanych opisów. Może być lekturą zarówno nastolatka chcącego poszerzyć wiedzę, jak i starszego czytelnika niebędącego ekspertem w temacie.

Poszczególne rozdziały koncentrują się wokół trzech głównych zagadnień dotyczących Ziemi: jej miejsca we Wszechświecie, budowy geologicznej oraz rozwoju życia. Wszystkie te tematy łączą się ze sobą, ponieważ to szczególne umiejscowienie w Układzie Słonecznym ma związek z budową geologiczną naszej planety, a w konsekwencji z możliwością powstania na niej żywych organizmów.

Zagadnienia związane z Kosmosem przedstawia nam Andrzej Strobel. Opisuje on wyobrażenia na temat Wszechświata funkcjonujące od starożytności poprzez zmiany wywołane przewrotem kopernikańskim aż do współczesnej wiedzy o budowie Wszechświata. Pokazuje również ewolucję Układu Słonecznego i prognozuje jego przyszłe losy. Ponieważ obiekty należące do niego wciąż na siebie oddziałują, jego wygląd będzie się powoli zmieniał. Za miliard lat może dojść do utraty stabilizacji osi obrotu Ziemi na skutek zmian oddziaływania Księżyca, który oddala się od Ziemi o około 4,5 cm na rok. To mogłoby doprowadzić do zmiany warunków klimatycznych na naszej planecie. W bliższej perspektywie czasowej może przydarzyć się uderzenie w Ziemię planetoidy mogącej doprowadzić do dużych lokalnych zniszczeń – to jednak ryzyko 1 na 100 000 w ciągu najbliższych 50 lat. Największe znaczenie dla życia na Ziemi ma Słońce, które w końcu wchłonie najbliżej położone planety. Na szczęście mamy jeszcze miliardy lat, by się do tego przygotować. Czy uda nam się do tej pory skolonizować inną, bezpieczniejszą planetę?

Ciekawie zapowiada się też przyszłość geologiczna Ziemi, choć niekoniecznie korzystnie dla przetrwania naszego gatunku. Andrzej Sadurski przewiduje jej wygląd za 50 milionów lat na podstawie dzisiejszych zjawisk i procesów geologicznych. Obie Ameryki zbliżą się do siebie, poszerzy się Atlantyk, Afryka i Eurazja się połączą, a w miejscu Morza Śródziemnego powstaną młode góry fałdowe. Europa Północna, zwłaszcza Skandynawia, znajdą się za kołem polarnym. Prawdopodobnie zamknie się Cieśnina Beringa, a Australia przesunie na południe i połączy z Nową Gwineą. Zmiany nastąpią też w zakresie fauny i flory. „Jeżeli dominujący obecnie gatunek, należący do naczelnych, wybierze się w podróż kosmiczną w poszukiwaniu nowej planety do zasiedlenia, można wnioskować o odrodzeniu się wielu gatunków, w tym ssaków. W przypadku niepowodzenia w podróży kosmicznej Ziemi może zagrażać poważna katastrofa”.

Ewolucję życia na Ziemi omawia Jan Kopcewicz. Być może nigdy nie poznamy rzeczywistego przebiegu procesu powstania życia, możemy jednak określić, co jest niezbędne, aby w naturalny sposób mogła powstać żywa komórka i gdzie na naszej planecie te warunki mogły być spełnione. Prawdopodobnie wydarzyło się to około 4 miliardów lat temu, a 2 miliardy lat później doszło do połączenia się komórki bakteryjnej z komórką archeonu i powstania komórki eukariotycznej, która mogła ewoluować do bardziej skomplikowanych form. Historia małp człekokształtnych, z których wyodrębniła się linia ewolucyjna człowieka, rozpoczęła się około 20 milionów lat temu. Rozwój mózgu ludzkiego zapewnił nam dominację w przyrodzie i możliwość stworzenia cywilizacji. Czy umożliwi nam również poradzenie sobie z aktualnymi problemami życia na Ziemi? Autor wymienia tu m.in. zagrożenia klimatyczne, dewastację biosfery oraz groźbę konfrontacji nuklearnej, a także przewiduje, jak będzie wyglądało życie w przyszłości.

Jan KOPCEWICZ, Andrzej SADURSKI, Andrzej STROBEL, Ziemia. Planeta życia, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2024.