Dominika Wojtysiak-Łańska
Prof. M. Nowotny, szef Laboratorium Struktury Białka w Międzynarodowym Instytucie Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie, otrzymał nagrodę w obszarze nauk o życiu i o Ziemi za wyjaśnienie molekularnych mechanizmów rozpoznawania uszkodzeń DNA oraz ich naprawy. Jedną z opisanych przez niego grup enzymów są tzw. resolwazy, czyli białka zaangażowane w rekombinację homologiczną DNA. Proces ten zachodzi w komórkach wszystkich organizmów zawierających DNA i polega na wymianie pewnych jego fragmentów pomiędzy dwoma homologicznymi (podobnymi lub identycznymi) cząsteczkami tego kwasu. Rekombinacja homologiczna jest uniwersalnym, wszechobecnym mechanizmem stosowanym przez komórki m.in. do dokładnej naprawy pęknięć obu nici DNA, które są wyjątkowo niebezpieczne dla komórki. Aby spełniła swoje zadania, nie może być niedokładna ani powodować mutacji. Prof. Nowotny wykorzystuje najnowsze metodologie biochemiczne w połączeniu z krystalografią rentgenowską, a ostatnio także mikroskopią elektronową w reżimie kriogenicznym (cryo-EM). Ponieważ uszkodzenia DNA przyczyniają się do powstawania i rozwoju m.in. nowotworów i chorób neurozwyrodnieniowych, białka naprawiające te uszkodzenia i utrzymujące stabilność genomu, mogą stać się celami do tworzenia leków, skutecznych w leczeniu tych chorób. Z drugiej strony, wiele z obecnie stosowanych leków przeciwnowotworowych uszkadza DNA i w ten sposób doprowadza do śmierci komórek nowotworowych. Możliwość jeszcze mocniejszego zablokowania mechanizmów naprawczych w tych komórkach, zwiększyłaby skuteczność działania leków.
Prof. B. Grzybowski z Instytutu Chemii Organicznej PAN w Warszawie i Ulsan National Institute of Science and Technology w Ulsan w Republice Korei został wyróżniony w obszarze nauk chemicznych i o materiałach za opracowanie i empiryczną weryfikację algorytmicznej metodyki planowania syntezy chemicznej. Stworzył oparte o teorię sieci, sztuczną inteligencję i głębokie uczenie maszynowe, jak również elementy chemii kwantowej, oprogramowania Chematica oraz Allchemy, które gromadzą i uczą się ogromnej liczby typów reakcji chemicznych i ich powiązań, a następnie znajdują optymalne ścieżki syntezy pożądanych związków. Dzięki dostępowi do katalogów firm produkujących związki chemiczne, algorytmy te są m.in. w stanie wskazać drogę najprostszej syntezy konkretnego złożonego związku z tanich i łatwo dostępnych substratów. Potrafią też zaplanować syntezy bardzo skomplikowanych i nigdy przedtem nieotrzymanych związków naturalnych, a dla wcześniej syntezowanych cząsteczek, umieją wskazać rozwiązania „obchodzące” istniejące patenty. Chematica i Allchemy to swojego rodzaju „kolektywny mózg chemiczny”, który nie tylko planuje optymalne ścieżki syntezy, ale znajduje też reakcje typu „one-pot” (czyli zachodzące w jednym naczyniu reakcyjnym). Sprzyja to ekonomizacji całego procesu. Oprogramowanie znalazło już zastosowanie w przemyśle i jest obecnie wykorzystywane w kilkudziesięciu globalnych firmach chemicznych i farmaceutycznych.
Prof. A. Łajtar z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego został laureatem w obszarze nauk humanistycznych i społecznych za interpretację źródeł epigraficznych, ukazującą religijne i kulturowe aspekty funkcjonowania średniowiecznych społeczności zamieszkujących Dolinę Nilu. Specjalizuje się w papirologii oraz epigrafice. Zadokumentował, odczytał i zinterpretował blisko tysiąc inskrypcji, znajdujących się na ścianach tzw. Górnego Kościoła w Banganarti (Sudan Północny). Większość z nich to graffiti wyryte w tynku przez wiernych odwiedzających to miejsce kultu jako wyraz ich pobożności, materialne świadectwo ich obecności przed Bogiem i zanoszonych do niego modlitw. Gros inskrypcji zredagowano po grecku. Obok nich występują napisy w lokalnym języku staronubijskim oraz takie, w których oba języki ulegają zmieszaniu, czasami w obrębie tej samej wypowiedzi. Dodatkową trudnością jest często niezadowalający stan zachowania napisów oraz posługiwanie się przez piszących skrótowymi formami wypowiedzi. Pomimo tego, prof. Łajtar dokonał wzorcowej edycji inskrypcji, obejmującej opis ich strony materialnej, transkrypcję w języku oryginału, tłumaczenie oraz komentarz. Edycję inskrypcji zaopatrzył w bogaty materiał ilustracyjny, składający się w dużej mierze z wykonanych własnoręcznie odrysów. Zrekonstruował życie społeczne, religijne i kulturowe chrześcijańskich społeczności zamieszkujących dolinę Nilu środkowego i umieścił je na szerokim tle dziejów i kultury wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w czasach średniowiecznych.
Nagrody FNP przyznawane są od 1992 roku. Na liście laureatów widnieje już 113 nazwisk. Wysokość nagrody wynosi 200 tys. zł.
Dominika Wojtysiak-Łańska, fot. FNP
