Blisko 7,5 mld zł w ciągu ośmiu lat przekazało beneficjentom Narodowe Centrum Nauki. Według ustaleń Najwyższej Izby Kontroli, granty na projekty przyznawano w prawidłowy sposób, zaś nieprawidłowości występowały po stronie otrzymujących środki.
Dekadę temu w wyniku zmiany systemu finansowania badań podstawowych rolę podmiotu zarządzającego funduszami na ten cel przejęło nowo utworzone Narodowe Centrum Nauki. Określając priorytetowe obszary badawcze, przyjęto podział na: nauki ścisłe i techniczne, nauki o życiu oraz nauki humanistyczne. W tych działach wyodrębniono z kolei 25 tzw. paneli dziedzinowych, stanowiących podstawę procesu kwalifikacji i oceny projektów. Stworzono także możliwość składania wniosków przez osoby fizyczne. „Przyjęte regulacje prawne miały przyczynić się nie tylko do uczestniczenia coraz większej liczby osób w realizacji projektów badawczych, ale także do racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi i skutecznego wyłaniania projektów najwyższej jakości” – zauważają kontrolerzy NIK, którzy przyjrzeli się rozstrzygniętym w latach 2011–2018 konkursom: Opus, Preludium, Sonata, Sonata BIS, Sonatina, Etiuda, Fuga, Harmonia i Maestro.
Wysokość przyznanego przez NCN dofinansowania w konkursach w latach 2011-2018 oraz w 2019 r. (w tys. zł)
Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych z kontroli.
W badanym okresie do NCN wpłynęło 81,9 tys. wniosków, z których do finansowania wybrano co piąty. Trzy czwarte z 16,8 tys. zakwalifikowanych aplikacji przypadało na uczelnie, prawie 20% na instytuty naukowe PAN, ponad 3% na instytuty badawcze, a 1,6% na inne podmioty. Na realizację i obsługę projektów agencja wykonawcza Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego otrzymała ponad 7,54 mld zł, z czego wykorzystano 7,44 mld zł, tj. 98,6%. Realizacja projektów zaowocowała uzyskaniem stopnia naukowego ok. 6,5 tys. osób oraz przygotowaniem ponad 37 tys. publikacji.
Jak podkreślają autorzy raportu, wyboru dofinansowanych projektów dokonywano zgodnie z obowiązującymi procedurami i regulaminami. Dodają, że wnioski podlegały wnikliwej ocenie formalnej oraz dwuetapowej weryfikacji merytorycznej dokonywanej przez niezależnych ekspertów. Według ich wyliczeń, decyzje o przyznaniu środków podejmowano nie później niż w ciągu pół roku od upływu terminu składania wniosków. NIK zwróciła przy tym uwagę na pracę ekspertów, na którą wydano ponad 90 mln zł, a ich opinie nie podlegały żadnej procedurze odwoławczej. „W ocenie respondentów ma to negatywny wpływ na proces wnioskowania o dofinansowanie, albowiem negatywna opinia przesądza o braku zakwalifikowania projektu do finansowania” – czytamy w raporcie.
Wnioskodawcy mają jednak prawo do odwołania w przypadku naruszenia procedury konkursowej lub innych naruszeń formalnych. Z tego tytułu rozpatrzono 2211 odwołań, ale w odniesieniu do 2060 utrzymano w mocy decyzje negatywne.
Kontrolerzy wzięli też pod lupę skuteczność działań kontrolnych. Ustalono, że do końca czerwca 2015 roku Dział Badań Naukowych i Rozwoju Naukowców nie dokonał oceny formalnej żadnego raportu końcowego do projektów badawczych, staży i stypendiów. To efekt koncentracji prac na rozliczeniu raportów przekazanych do NCN przez MNiSW, a także brak odpowiedniego modułu w systemie umożliwiającym ocenę raportów końcowych. Sytuacja poprawiła się, gdy zadania te przejął Dział Rozliczania Projektów Badawczych, Staży i Stypendiów. W sumie w badanym okresie NCN dokonało oceny ponad 23 tys. raportów rocznych oraz blisko 5 tys. raportów końcowych z realizacji projektów badawczych, a także rozliczyło ponad 11 tys. umów projektów przekazanych przez MNiSW.
„Zasadniczy mechanizm weryfikacji rozliczeń projektów polegał na analizie informacji przekazywanych przez samych beneficjentów. Informacje te nie dawały wystarczającej podstawy do pełnej i wnikliwej oceny rzetelności rozliczeń. Do tego NCN nie dysponowało wystarczającymi zasobami kadrowymi dla przeprowadzania na szeroką skalę kontroli przebiegu realizacji projektów bezpośrednio u beneficjentów” – punktują autorzy raportu, wyliczając, że przeprowadzono jedynie 112 takich kontroli, w wyniku których 29 podmiotów musiało zwrócić łącznie ponad 4,8 mln zł. Z tego względu potencjał kontrolny Centrum wymaga wzmocnienia – zasugerowała NIK.
Jej pracownicy sprawdzili 143 projekty realizowane przez 15 instytucjach i w części z nich, mimo że zostały uznane za wykonane i rozliczone, dopatrzyli się nieprawidłowości. Chodziło m.in. o nieuprawnione (bez zgody NCN) zmiany warunków umowy (Uniwersytet w Białymstoku, Instytut Biologii i Ssaków PAN w Białowieży, Państwowy Instytut Weterynaryjny – PIB w Puławach), przeprowadzanie doświadczeń na zwierzętach bez uzyskania zgody właściwej komisji etycznej (Uniwersytet Medyczny w Lublinie), bezzasadnie zaliczanie do kosztów projektów wydatków niekwalifikowanych (Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie), zawieranie umów z wykonawcami projektów niezgodnie z regulacjami obowiązującymi w tych jednostkach (Narodowe Centrum Badań Jądrowych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego) brak lub przekroczenie terminu składania obligatoryjnych raportów z przebiegu realizacji projektów (IBS PAN, INTiBS PAN, PIW – PIB).
Wśród zarzutów stawianych Centrum pojawia się brak wypracowanej metodologii oceny wpływu badań podstawowych na rozwój nauki polskiej. W ocenie inspektorów utrudnia to identyfikację warunków sprzyjających osiąganiu wybitnych efektów naukowych oraz podejmowanie kierunkowych decyzji w tym zakresie. Uniemożliwia też określenie, w jakim stopniu wyniki wpływają na rozwój nauki. Z drugiej strony kontrolerzy pochwalili NCN za wprowadzenie w życie kodeksu dotyczącego rzetelności badań naukowych i starań o fundusze na badania.
Pod adresem resortu nauki, nadzorującego działalność NCN, Izba skierowała zalecenie, by rzetelnie weryfikować spełnianie przez członków Zespołu Identyfikującego oraz Rady NCN ustawowych wymogów, ograniczających ryzyko wystąpienia konfliktu interesów. Do tej pory, zdaniem kontrolerów, odbywało się to w ograniczonym stopniu. Dyrektorowi NCN zarekomendowano: wypracowanie skutecznej metodologii oceny wpływu badań podstawowych na rozwój nauki polskiej; podjęcie działań w celu wzmocnienia potencjału kontrolnego i zwiększenia skali kontroli realizacji projektów prowadzonych u beneficjentów; wykorzystanie uprawnienia do przeprowadzenia przez ekspertów naukowych kontroli następczej projektów, dla których nie upłynął pięcioletni termin od ich zakończenia.
karma
W mojej ocenie wyniki kontroli wskazują jednoznacznie, że mechanizmy finansowania badań podstawowych w Polsce, oparte na konkurencyjnym systemie grantowym, zostały zaprojektowane i wdrożone prawidłowo, a NCN jako kluczowy operator tego systemu, realizuje je właściwie. Od początku głównym priorytetem NCN była jakość i umiędzynarodowienie prowadzonych badań naukowych. Centrum stale doskonaliło własne procedury, aby zapewnić jak najbardziej przejrzysty i obiektywny system oceny projektów naukowych oraz prawidłowe wydatkowanie środków finansowych. Sądzę, że NIK zauważyła te starania, pozytywnie odnosząc się także do wprowadzenia kodeksu w zakresie rzetelności badań naukowych oraz starań o fundusze na badania.
Uważamy, że potencjalne rozszerzenie uprawnień wnioskodawców o możliwość przeprowadzenia polemiki naukowej w ramach procedury odwoławczej znacząco wydłużyłoby i skomplikowało procedury konkursowe. Wydaje się to tym bardziej zbędne, że dogłębna ocena merytoryczna jest w pełni zapewniona i realizowana w trakcie dwuetapowej procedury przez zespoły eksperckie oraz zewnętrznych ekspertów. Dlatego naszym zdaniem nie ma mowy o podejmowaniu decyzji na podstawie pojedynczych, arbitralnych ocen ekspertów lub recenzentów. Chcę także zwrócić uwagę, że w trosce o transparentność NCN udostępnia recenzje osobom aplikującym.
Raport NIK obejmował kontrolę projektów, które w większości otrzymały finansowanie w początkowej fazie działalności Centrum. Od tego czasu wprowadziliśmy szereg zmian, m.in. regulacje w zakresie wynagrodzeń osobowych czy ograniczenia w przeznaczaniu środków na umowy cywilnoprawne. W zakresie przeprowadzania badań na zwierzętach wymagamy zobowiązania grantobiorców do przekazywania zgód komisji etycznych. W kwestii terminowości składania raportów NCN podjęło już dużo wcześniej działania niwelujące ten problem, poprzez monitowanie o takim obowiązku. Ponadto Centrum jest obecnie w trakcie wprowadzania dodatkowego mechanizmu nadzoru nad realizacją grantów polegającego na bardziej szczegółowym raportowaniu ponoszonych w ramach projektu innych kosztów bezpośrednich. Dzięki temu będziemy dysponowali narzędziami do bardziej skutecznego i efektywnego eliminowania kosztów niekwalifikowalnych. Centrum, finansując badania podstawowe realizowane w polskich jednostkach naukowych, stoi przed wyzwaniem ustanowienia i utrzymania najlepszych standardów oceny jakości pomysłu badawczego, jak i potencjału badawczego jednostek i naukowców realizujących ten pomysł. Nad wypracowaniem skutecznej metodologii oceny wpływu badań podstawowych finansowanych przez NCN na rozwój polskiej nauki intensywnie pracuje powołana w tym celu Komisja Rady NCN. Zdecydowano, że ocena ta będzie dokonywana dwutorowo. Po pierwsze, wewnętrznej ewaluacji poddawane są efekty naukowe wypracowywane w ramach grantów. Prowadzone są wieloaspektowe analizy bibliometryczne publikacji. Na znaczeniu zyskuje ocena zachowań naukowych wpisująca się w założenia otwartej nauki, np. dzielenie się danymi, prerejestracja procesu badawczego, publikowanie w otwartym dostępie. Po drugie, ocenie poddawane są wewnętrzne procedury Centrum pod kątem spełnienia sześciu kryteriów: doskonałości naukowej; transparentności i poufności; obiektywności i równego traktowania; wydajności, szybkości i sprawnej organizacji; dostosowania oferty do potrzeb środowiska naukowego i trwałości efektów.
Na koniec chciałabym podkreślić, że od 2014 roku prowadzimy systematyczne szkolenia dla grantobiorców, których celem jest dostarczenie know–how w zakresie zarówno aplikowania o finansowanie, jak również realizacji projektu i rozliczenia umowy. Jestem przekonana, że te działania również przyczyniają się do poprawy jakości realizacji zarówno finansowanych zadań naukowych, jaki i obsługi administracyjnej projektów.
Pełny komentarz na naszej stronie internetowej.
