Miasta co najmniej dwoiste

Sherry Simon jest badaczką kanadyjską. Uprawia literaturoznawstwo kulturowe. Kieruje się zasadniczą przesłanką metodologiczną: „rozumienie i interpretacja zawsze są powiązane z kulturową rzeczywistością danego miejsca”. Toteż czyta teksty z mapą w ręku i z wiedzą o historii wybranych mikroobszarów. Uważa, że „każde miasto narzuca własne wzorce interakcji, które wyrastają z jego przestrzeni i narracyjnej przeszłości”. To bardzo ważne, bo jakość interakcji decyduje o stylu i poziomie życia społeczeństwa.

Metaforyczne tytuł i podtytuł książki, Miasta w przekładzie. Skrzyżowania języka i pamięci, odnoszą się do urbanistycznej przestrzeni kolonialnej Kalkuty, Triestu Habsburgów, Barcelony kastylijskiej (hiszpańskiej) i katalońskiej oraz Montrealu pisanego po francusku, angielsku i w jidysz. Każde z tych miast „to scena intensywnej kultury przekładu”. Bo autorce chodzi o przedstawienie procesów transkulturowych i takich, jakie zachodzą pomiędzy architekturą miejskiego terytorium, kształtowaniem się na nim stosunków społeczno–językowych a literaturą. Konfigurację miast podyktowała ich dwujęzyczność lub nawet wielojęzyczność, która nie tylko wpływała na rozwój i modernizację danego ośrodka, ale też ustanawiała przestrzeń napięć i konfliktów.

Przez poglądy autorki prześwieca utopijna idea globalnej harmonii komunikacyjnej i społecznej. Jakkolwiek dobrze ona wie, że każdy ruch dążący do podmiotowości, do wolności używania swojego języka napotyka na opór hegemona, którego celem jest podporządkowanie sobie innych – ich unifikacja. W książce eksponowane są kulturowe różnice, które ze szczególną intensywnością występowały lub występują w granicach niektórych miast. Przyczyny takiego stanu rzeczy są historyczne, migracyjne, handlowe, demograficzne czy geograficzne.

Autorka odtwarza dynamikę antagonizmów, które odznaczają się zarówno w literaturze, jak i w planach oraz architekturze miast. Problematyka ta jest obserwowana jako rezultat ciśnienia kolonializmu, postkolonializmu, misji religijnych, walki klas, ambicji nacjonalistycznych, unowocześniania.

Ze szczególnym zainteresowaniem Sherry Simon śledzi decyzje translatorskie, które wynikają z czegoś więcej niż z potrzeby dokonania prostego transferu językowo–kulturowego. To, co najciekawsze w tej książce, to odsłanianie na ogół nieuświadamianych funkcji pracy przekładowej. Tłumaczenie literatury z jednego języka na drugi buduje skomplikowaną przestrzeń mediacyjną i uczestniczy w strategiach zdobywania lub utrzymania wpływów i władzy.

W Kalkucie tłumaczenia na angielski są traktowane jako znak podporządkowania, ale to one doprowadziły do twórczości oryginalnej w języku bengalskim. W habsburskim Trieście istniało „lingwistyczne niedopasowanie”, a obowiązywało sprzężenie, streszczające się w maksymie: „Czytać po niemiecku, pisać po włosku”. Po upadku Austro–Węgier w Trieście zanikła kultura mediacji, a następnie triumfował faszyzm, nastały prawa antysłowiańskie i antysemityzm. Simon, szkicując dzieje języka katalońskiego, przypomina, że był on tępiony w historii, po II wojnie przez państwo gen. Franco. Ale po zakończeniu jego rządów hiszpańszczyzna nie utraciła dominacji. Pisarze katalońscy z Barcelony, by nie wypaść z obiegu, oddają się autotranslacji i posługują „figurą dwoistości”. Montreal jest miastem gier językowych, w których uczestniczą konfrontacyjnie język francuski i angielski. W tutejszej literaturze ukształtowała się „trzecia przestrzeń”, wzbogacająca „obszary identyfikacji”, a tym samym redukująca negatywne napięcia.

Simon na koniec reinterpretuje obraz Bruegla Wieża Babel, widzi w nim pochwałę wielojęzyczności Antwerpii. W tym kontekście stwierdza, że przekłady literatury przyczyniają się do redefinicji przestrzeni społecznej. Jakże to istotne wobec groźby „globalnej jednakowości”. Współistnienie różnych języków i różnych instytucji sprawia, że „miejskie strefy przekładu są terytoriami wyobraźni”. Możliwości światotwórcze, oczywiście, nie ograniczają się do miast.

Sherry SIMON, Miasta w przekładzie. Skrzyżowania języka i pamięci, przekład zbiorowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2020.