Powieściowi krzyżowcy

Średniowieczne krucjaty tkwią w naszej wyobraźni kulturowej. Dwa wieki temu utwory Ivanhoe i Talizman Waltera Scotta, oparte na wątkach związanych z krzyżowcami, zapoczątkowały powieść historyczną. W studium Jerozolimskie piaski Mirosław Gołuński dowodzi, że ten gatunek epicki i temat krucjat mają swą przeszłość i odradzają się.

Zarówno tytuł, jak i podtytuł monografii trafnie zapowiadają zawartość opracowania. Metafora „jerozolimskie piaski” osadza podjęte zagadnienia geograficznie i topograficznie, religijnie i duchowo; nasuwa skojarzenie z poszukiwaniami archeologicznymi; podpowiada, że wiedza o historii jest jakby przysypana, ukryta, nieomal niedostępna, a i ruchoma niczym pustynne wydmy.

Książka składa się z trzech zasadniczych części: metodologicznej (Wprowadzenie), analityczno-wyjaśniającej (Interpretacje) oraz Konkluzji. Tekst główny uzupełnia bibliografia przedmiotowo-kontekstowa, która nie jest kompletna.

Autor kreśli rozwój relacji pomiędzy literaturą i historiografią, a także rozwój powieści historycznej. Gatunek ten w XX wieku za sprawą Teodora Parnickiego odbiegł od modelu sienkiewiczowskiego, a ostatnio wraca do przygodowości i chętnie korzysta z fantazjotwórstwa choćby w powieściach spod znaku historical fiction. Gołuński dostrzega postępującą sekularyzację myślenia o czasie minionym. Przezwycięża zaś koncept Francisa Fukuyamy o rzekomym „końcu historii”.

Kwestią otwartą i niedostatecznie omówioną pozostaje w studium wartość artystyczno-literacka prozy, w której podjęto tematykę zbrojnych wypraw ludzi średniowiecza do Ziemi Świętej; zwłaszcza w tej najnowszej przenika się ona z popkulturą.

Ostatecznie do analizy zostały wybrane powieści przedwojenne (Zofii Kossak Bez oręża, Król Trędowaty, Krzyżowcy i Jarosława Iwaszkiewicza Czerwone tarcze), powojenne (Jerzego Andrzejewskiego Bramy raju i Jerzego Piechowskiego Gra królów) oraz te z okresu po 2000 roku (Mieszka Zagańczyka Czarna ikona, Rafała Dębskiego Łzy Nemezis, Macieja Orłowskiego Samotny krzyżowiec, Leszka Białego Źródło Mamerkusa, wybrane części cyklu Witolda Jabłońskiego Gwiazda Wenus, gwiazda Lucyfer, Marcina Mortki Miecz i kwiaty).

Jak przekonuje Gołuński, oceny i stereotypy dotyczące krucjat nie ulegają głębszym zmianom, chyba że pisarze decydują się na wymyślanie historii alternatywnej. Ich sposób przedstawiania wypraw krzyżowych warunkują europocentryzm, orientalistyczne stereotypy czy sytuacja polityczna (np. terroryzm islamski).

W książce są wychwycone i poddane refleksji prowadzone przez pisarzy „gry interpretacyjne z historycznymi przekazami”, tropione są anachronizmy. Badacz odkrywa źródła negatywnych stereotypów postrzegania templariuszy; to oni od stuleci uchodzą za winnych utraty Ziemi Świętej przez Europejczyków; kreacje literackie wielkich mistrzów dyktuje powieściopisarzom zła sława templariuszy. Autor nie unika kwestii drażliwych, łączonych z przypisywaną im amoralnością, dewiacyjnością, seksualnością.

Krucjatowe narracje są analizowane przez pryzmat postaci. Gołuński zauważył, że w nieco dawniejszych powieściach pisarze przedstawiali dzieje wypraw poprzez wybitne jednostki (np. przywódców z czasów trzeciej krucjaty: Saladyna i al-Kamila, Starca z Gór i króla Ryszarda Lwie Serce), w nowszych zaś uwzględniany jest punkt widzenia person wcześniej marginalizowanych.

Niektóre partie książki odchodzą od zagadnień ściśle literacko–krucjatowych. Autor bowiem wybraną tematykę historyczną traktuje jako pretekst do odpowiedzi na pytania, dlaczego, jak i w jakim celu – świadomie i nieświadomie – pisarze korzystają z historii, zniekształcają ją i przewartościowują.

Mirosław GOŁUŃSKI, Jerozolimskie piaski. Wyprawy krzyżowe w polskiej powieści historycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2019.