W bólach i chaosie

III RP od początków przechodziła wiele kryzysów. Andrzej Piasecki skupia się na najbardziej powszechnym rozumieniu kryzysu jako zjawiska niespodziewanego i niebezpiecznego, zagrażającego, utrudniającego, a niekiedy uniemożliwiającego wręcz normalne funkcjonowanie państwa. Niektóre kryzysy lat 1990-2022 wiązały się z przełomem, załamaniem, inne były punktem zwrotnym, zmianą społeczną, zmianą sytuacji gospodarczej. Siłą rzeczy należało dokonać ich selekcji. Chronologicznie w książce znajdziemy charakterystykę dalszego ciągu transformacji systemowej z roku 1990 z towarzyszącymi jej protestami doprowadzającymi do przyspieszonych wyborów, kwestię lustracji (1992), koniec prezydentury Lecha Wałęsy (1995), powódź tysiąclecia (1997), rolnicze protesty (1999), aferę Rywina (2003), kryzys finansowy (2008-2009), katastrofę smoleńską (2010), okupowanie sali sejmowej (2016) i niepokoje czasów pandemii (2020-2022). Prof. Piasecki w wytypowaniu do pracy owych dziesięciu najpoważniejszych kryzysów kierował się oceną ich wpływu na przemiany społeczno-polityczne. Cechą wspólną tych wydarzeń, pomimo różnorodnego podłoża, zasięgu i skutków, są czynniki, które wymusiły aktywność służb publicznych. Każdy z tych kryzysów spowodował destabilizację pewnych struktur administracyjnych, społecznych lub gospodarczych, a państwo – jak pisze – „zadrżało w posadach”. Autor niewiele miejsca poświęca moralnej charakterystyce i ocenie kryzysów.

Pod koniec lat 90. niejednokrotnie przemieszczałem się po Polsce, natrafiałem na blokady rolnicze, postanowiłem więc przyjrzeć się z perspektywy czasowej temu zagadnieniu. Piasecki daje ku temu sposobność, gdyż kwestię blokad rolniczych poprzedził pogłębioną analizą sytuacji społecznej polskiej wsi po transformacji. Wieś straciła więcej niż miasto. Zamieszkiwało ją 40% obywateli RP w ponad 2 milionach gospodarstw i do tego rolnicy byli najliczniejszą (blisko 30%) grupą zawodową z silnym poczuciem pauperyzacji. Dochód tej grupy w stosunku do średniej krajowej płacy pomiędzy latami 1990 a 1998 spadł z 92% do 40%. Producenci żywności po wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej musieli zmierzyć się z konkurencją towarów z importu. Fala protestów przybrała apogeum w 1999 r., wyprowadzając dziesiątki tysięcy rolników na drogi.

Sprzeczki, awantury, rękoczyny, do jakich dochodziło pomiędzy rolnikami blokującymi drogi a kierowcami, wprowadziły do polityki Andrzeja Leppera. W 1992 r. stanął na czele Samoobrony – najpierw związku zawodowego, potem partii politycznej, która osiągnęła w 2001 r. znakomity wynik, 3. miejsce w wyborach parlamentarnych (53 mandaty poselskie i 2 senatorskie). Sukces został powtórzony w 2005 r. (56 posłów, 3 senatorów). Lepper w 2005 r. w pierwszej turze wyborów prezydenckich zajął 3. miejsce (2 259 094 głosów, tj. 15%), a poparcie ze strony jego elektoratu przesądziło o zwycięstwie Lecha Kaczyńskiego w drugiej turze. W nowym Sejmie sprawował Andrzej Lepper funkcję wicemarszałka, szczytem kariery było stanowisko wicepremiera (2006-2007). Tragiczna śmierć w 2011 r. zakończyła jego działalność. Szkoda, że autor nie dotyka tematu spekulacji co do przyczyn śmierci Leppera. Społeczeństwo, zwłaszcza internauci, nie zgadzają się z oficjalną jej wersją przedstawioną przez prokuraturę. Jest to przejaw braku zaufania do instytucji państwowych, co świadczy o kryzysie drążącym państwo.

Są istotne kryzysy w historii III RP, którymi żyło społeczeństwo, a których zabrakło lub zostały jedynie wzmiankowane w tej książce. Autor wprawdzie zaznacza, że musiał dokonać selekcji materiału, warto by jednak poszerzyć opracowanie o takie wydarzenia jak ujawnienie agentów WSI, sprawę weekendowych samobójstw (w tym Leppera), kwestie Kościoła katolickiego. W indeksie osób wśród wielu nazwisk nie powinno zabraknąć ani Piotra Jaroszewicza, ani Marka Papały.

Andrzej PIASECKI, Kryzysy Polski współczesnej 1990-2022, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2022.