U progu nowoczesności literackiej

Książka Patrycji Bąkowskiej opisuje poezję oświecenia z perspektywy tego, co przez oświecenie zostaje zapoczątkowane, a więc nowoczesności. Opisywane przez badaczkę fenomeny kulturowe – wybrane utwory poetyckie pisarzy bardziej (Franciszek Dionizy Kniaźnin czy Julian Ursyn Niemcewicz) i mniej (Józef Morelowski, Cyprian Godebski, Dyzma Bończa Tomaszewski) znanych – są tym bardziej fascynujące, że stanowią nowoczesności moment początkowy, a więc taki, w którym nie zdążyła ona jeszcze zaistnieć w pełni, siłując się z tym, co ją poprzedza.

Praca składa się z czterech rozdziałów, cztery są bowiem formy tytułowej ekspresji podmiotowości nowoczesnej. Podział ten nie tyle odpowiada rzeczywistym formom przejawiania się podmiotowości w oświeceniu, ile jest konstrukcją przyjętą po to, by w przekonujący sposób o owej podmiotowości opowiedzieć.

W rozdziale pierwszym Bąkowska rozpatruje relację, jaką „ja” w liryce Karpińskiego, Kniaźnina i Adama Jerzego Czartoryskiego nawiązuje samo ze sobą. Podmiot w tych tekstach powoli (jeszcze nie tak radykalnie jak w epokach późniejszych) rozstaje się z systemami, które dotychczas sytuowały go w świecie.

Rozdział drugi pokazuje, że jednym z czynników wykorzeniających „ja” z miejsc, które dotychczas zajmowało w świecie, jest historia. W rozdziale „Ja” wobec Boga i historii przekonująco się pokazuje, jak pod wpływem „ciśnienia dziejowości” i w sporze z tradycją staropolską wytwarzają się nowe sposoby artykułowania jednostkowej podmiotowości. Wszystkie interpretowane przez Bąkowską teksty zakładają jeszcze istnienie opatrzności, zarazem jednak pojawia się w nich już nowoczesny historyzm, a więc przekonanie, że to, co się wydarza w Polsce pod koniec XVIII wieku, wydarza się tylko tutaj i stanowi to wyjątkowość i oryginalność naszego narodu.

Jedną z głównych sytuacji określających tożsamość jednostki nowoczesnej wobec wspólnoty i jednostki jest sytuacja zniewolenia. Bąkowska podkreśla, że „strategie oswajające «ja»” z niewolą można rozpatrywać na dwu płaszczyznach: relacji wygnańca/więźnia z samym sobą i relacji wygnańca z narodem oraz konstytuowaną wspólnotą zastępczą. Pozostawanie sam na sam ze sobą staje się dla podmiotu liryki opisywanej w rozdziale „Ja” wobec wspólnoty i jednostki okazją nie do odnalezienia Boga (jak było jeszcze w staropolszczyźnie), ale odnalezienia siebie – pojmowanego jako nieredukowalna do niczego innego jednostkowość. Natomiast „W drugim wariancie homo exul to człowiek, który odczuwa potrzebę wynalezienia nowego, bo uwzględniającego drastycznie zmieniające się okoliczności sposobu określenia się wobec wspólnoty”.

Rozdział ostatni przynosi interpretacje twórczości zupełnie już dzisiaj zapomnianych utworów, takich jak Rolnictwo Dyzmy Bończy Tomaszewskiego czy Powrót Adama Jerzego Czartoryskiego. W tekstach tych konkurują ze sobą dwa modele rozumienia natury. Pierwsze, sensu stricto oświeceniowe, to natura jako byt samoistny, niepodległy człowiekowi; drugie, które pojawia się w oświeceniu polskim, nawiązuje do tradycji ziemiańskich, ale nie jako powtórzenie, tylko melancholijno-nostalgiczny zwrot w kierunku tego, co zostało utracone.

Książka Patrycji Bąkowskiej najciekawsza jest w tych miejscach, w których pokazuje „obszary swoistości” polskiego wieku świateł, niejednokrotnie diametralnie różne od oświecenia zachodniego. Napisana językiem dojrzałym, nowatorska i błyskotliwa praca z pewnością będzie lekturą ciekawą dla wszystkich, których interesuje osobliwy moment, kiedy rodzi się wrażliwość nowoczesna.

Patrycja BĄKOWSKA, Formy ekspresji podmiotowości nowoczesnej. Tożsamość indywidualna i zbiorowa w poezji polskiej schyłku XVIII i początku XIX wieku, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2021, seria: Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.