logo
FA 1/2023 okolice nauki

Justyna Jakubczyk

Dlaczego wszędzie widzimy spiski

Dlaczego wszędzie widzimy spiski 1

Jak pisze Butter, teoria spiskowa to pogląd, że działająca potajemnie grupa spiskowców dąży do opanowania lub zniszczenia jakiejś instytucji, kraju lub nawet całego świata. Myślenie wyznawców tych teorii opiera się na trzech głównych założeniach: nic nie dzieje się przypadkiem; nic nie jest takie, na jakie wygląda; wszystko jest ze sobą powiązane.

Jedną z najpopularniejszych obecnie teorii spiskowych jest negowanie prawdziwości pandemii covid-19. Niemieckie wydanie książki powstało jednak przed pandemią, więc o koronawirusie autor wspomina tylko we wstępie do wydania polskiego, zaznaczając, że mogłaby być ona „ilustracją wszystkich omawianych w książce aspektów teorii spiskowych”.

W przeszłości większość tego typu teorii dotyczyła masonów, Żydów, socjalistów i liberałów. Do lat 50. XX wieku teorie spiskowe w zachodnim świecie uważano za w pełni prawomocną postać wiedzy i nie podważano jej podstawowych założeń. Dopiero po II wojnie światowej wykluczono konspiracjonistyczne idee z dyskursu publicznego. Holokaust boleśnie uświadomił nam, do czego mogą one prowadzić.

Obecnie teorie spiskowe przeniosły się do internetu, gdzie żyją własnym nieskrępowanym życiem. Ludzie wierzą na przykład, że rząd Stanów Zjednoczonych jest odpowiedzialny za zamachy na World Trade Center, jesteśmy potajemnie sterowani przez Nowy Porządek Świata, który zniewala nas za pomocą smug chemicznych i szczepionek, Barack Obama, Angela Merkel i George W. Bush należą do elity pozaziemskich reptilian żywiących się naszą energią negatywną, nigdy nie doszło do lądowania na Księżycu, a John F. Kennedy został zamordowany przez CIA. Najbardziej znany i najzamożniejszy w Stanach Zjednoczonych głosiciel teorii spiskowych to Alex Jones. Twierdził on na przykład, że masakra w szkole podstawowej w Sandy Hook została sfingowana przez władze, aby ograniczyć prawo Amerykanów do posiadania broni. Zginęło wtedy 26 osób, w tym 20 dzieci. Warto dodać, że w październiku 2022 roku sąd zdecydował, że Jones musi wypłacić łącznie prawie miliard dolarów odszkodowań osobom, które zostały narażone na szykany w związku z jego poglądami.

Dlaczego tak łatwo nam uwierzyć w teorie spiskowe? Ludzki mózg został przez ewolucję zaprogramowany do rozpoznawania prawidłowości. Zapewniało to przetrwanie, kiedy np. uczyliśmy się, by omijać gatunek pająka, po którego ugryzieniu zmarł członek wspólnoty. Wszystkiemu próbujemy więc nadać sens. To dlatego zwolennicy teorii spiskowych twierdzą, że nie ma przypadków, a wszystko, co się dzieje, zostało przez kogoś zaplanowane. Zjawiska odbierane jako zło i zagrożenie przypisuje się świadomie działającej grupie, dzięki czemu możemy wskazać „wroga”. Pomagają wyjaśnić – jak ujął to Dieter Groh – dlaczego „dobrym ludziom zdarzają się złe rzeczy”.

Uważa się, że w teorie spiskowe wierzą przede wszystkim mężczyźni po czterdziestce, którzy czują się zmarginalizowani i żywią obawy przed degradacją społeczną. Badania wskazują jednak, że obraz typowego wyznawcy jest niejednolity. Mężczyźni popierają raczej wielkie polityczne teorie spiskowe, a do tego częściej angażują się w ich rozpowszechnianie czy komentowanie na forach. Kobiety równie często wierzą w teorie spiskowe, ale bardziej skupiają się na tych dotyczących ich życia: szczepieniach, smugach chemicznych.

Autor zaznacza, że teoria spiskowa to co innego niż spisek, taki jak sprzysiężenie Katyliny czy wysoko prawdopodobne próby oddziaływania Kremla na wynik wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. Postuluje również, by zastąpić pojęcie „teoria spiskowa” pojęciem „ideologia spiskowa”, bo nie są to teorie w sensie naukowym.

Justyna Jakubczyk

Michael BUTTER, Teorie spiskowe. Nic nie jest takie, na jakie wygląda, tłum. Joanna Gilewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2022.

Wróć