Piotr Hübner
Ks. Stanisław Kamiński. Źródło: pchph.ignatianum.edu.pl
W ujęciu Marii i Stanisława Ossowskich „nauka o nauce” uwzględniała pięć obszarów problemowych. W ramach polityki stalinizacji nauki władze komunistyczne zniszczyły każdy z tych obszarów. Z filozofii – obok marksizmu – pozostawili tylko logikę. Wyrugowano problematykę psychologiczną oraz socjologiczną. Historia nauki była rozwijana w sposób limitowany, a analizy zagadnień organizacji nauki ograniczono do doraźnych zadań „polityki naukowej”. Naukoznawstwo musiało być wyeliminowane, ponieważ stanowiło fundament niezależnej nauki akademickiej.
Tadeusz Kotarbiński. Źródło: www.archiwum.wfis.uw.edu.pl
Prowadzeniem polityki naukowej zajęły się od marca 1946 roku obie partie, dzieląc domenę zgodnie z sowieckim podziałem. Zadania szkół wyższych zredukowano do dydaktyki, a Polska Partia Robotnicza promowała Radę Szkół Wyższych, mającą spacyfikować opozycyjne nastroje studentów i stopniowo likwidować autonomię organizacyjną i samą kategorię szkół akademickich. Polska Partia Socjalistyczna przejęła sprawy badań naukowych, prowadząc Komisję do spraw Odbudowy Nauki Polskiej, powiązaną z budową placówek resortowych. Po powołaniu (1951/1952) Polskiej Akademii Nauk władze zlikwidowały możliwość prowadzenia badań naukoznawczych. W miejsce periodyku kongresowego „Życie Nauki” powołano rozdzielne – dzielące nadal domenę nauki – pisma. Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego inicjowało artykuły ideologiczne bądź kronikarskie „Życia Szkoły Wyższej”. Polska Akademia Nauk powołała reprezentacyjny kwartalnik „Nauka Polska”, wskazując, że nie jest to kontynuacja roczników wydawanych przez Kasę Mianowskiego.
Zgodnie z zasadą „divide et impera” władze PAN powołały separowany od naukoznawstwa ośrodek badań z zakresu historii nauki. Jego partyjnym „opiekunem” został ideolog, Zygmunt Modzelewski, wprowadzony do składu członków PAN mimo braku odpowiedniego dorobku naukowego. Przy Wydziale Nauk Społecznych PAN powołano 24 maja 1952 roku Komitet Historii Nauki, któremu przewodniczył Bogusław Leśnodorski. Od 24 stycznia 1953 roku komitet ten ulokowano przy Prezydium PAN, przewodniczył Zygmunt Modzelewski. Pierwszym zadaniem było przygotowanie do druku wydawnictwa pokongresowego Dziesięciolecie rozwoju nauki w Polsce Ludowej. Dwadzieścia zespołów roboczych zakończyło prace w połowie roku 1955, a publikacja ukazała się w kolejnym – roku znaczących przemian politycznych. Jednostką badawczą komitetu był powołany 10 listopada 1953 roku Zakład Historii Nauki. Pełniącym obowiązki kierownika zakładu został Waldemar Voisé.
Perspektywicznym zadaniem było przygotowanie wielotomowej syntezy Historia nauki polskiej. Odrębność badań historycznych od naukoznawstwa umocniło przekształcenie w 1956 roku na UJ Katedry Historii Oświaty w Katedrę Historii Nauki i Oświaty. Komitet Historii Nauki PAN uruchomił w 1956 roku „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”. W miejsce Zakładu Historii Nauki Prezydium PAN powołało 22 kwietnia 1958 roku Zakład Historii Nauki i Techniki, ulokowany jako placówka pomocnicza Wydziału Nauk Społecznych. Kierownikiem zakładu został Bogdan Suchodolski. Komitet Historii Nauki PAN został w 1960 roku przekształcony w Sekcję Historii Nauki i Techniki Komitetu Nauk Historycznych PAN. Po trzech latach rozbudowano sekcję w usamodzielniony Komitet Historii Nauki i Techniki PAN. Przewodniczył mu Jerzy Bukowski. W ramach Zakładu Historii Nauki i Techniki wymieniano między innymi Pracownię Badań Naukoznawczych, jednak realnie nie podjęła działalności. Dopiero w listopadzie 1964 roku uruchomiono tę pracownię, kierowaną przez Aleksandra Tuszkę (w 1996 roku pracownię przeniesiono do Ośrodka Informacji i Dokumentacji PAN). Mianowanie to potwierdzało politykę obsady stanowisk kierowniczych – kolejne przykłady to Ignacy Malecki i Jerzy Bukowski – osobami z kręgu technē, a nie epistemē. Nauka została ideologicznie i organizacyjnie zdominowana przez technikę.
Odrodzenie polskiej tradycji naukoznawstwa wiązało się z ośrodkiem lubelskim i warszawskim. Ks. Stanisław Kamiński, kierujący od 1957 roku Katedrą Metodologii Nauk na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej KUL, po latach studiów przedstawił analityczny i historyczny zarazem dorobek, w postaci pracy Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk (1961, 1981, 1992). Rozbudował koncepcję „nauki o nauce” Marii i Stanisława Ossowskich o „formalne dyscypliny o nauce. Traktują one naukę jako formę poznania lub byt idealny wyznaczony regułami wiedzotwórczymi. Tradycyjnie nazywano to po prostu logiką w szerokim tego słowa znaczeniu. Obecnie używa się niekiedy terminów: logika wiedzy, logiczna teoria nauki, logika nauki. Chodzi tu o semiotykę logiczną (logikę języka naukowego), logikę formalną i teorię rozumowań stosowanych w nauce oraz metodologię nauk. Do grupy tych nauk dołącza się ostatnio naukometrię, będącą na pograniczu naukoznawstwa i logiki wiedzy, a zajmującą się rozwojem nauki jako procesu informacyjnego i stosującą metody ilościowe. Naukę określa się wówczas jako względnie stabilny, samoorganizujący się system, którego rozwój jest sterowany strumieniem informacji”. Koncepcja ta wyrastała ponad możliwości realizacyjne niewielkiego i rozproszonego grona naukoznawców. Nie miała też wsparcia organizacyjnego ze strony marksistowskich decydentów.
W ośrodku łódzkim przetrwała dzięki Janowi Szczepańskiemu tradycja badań z zakresu socjologii nauki. Szczepański na Uniwersytecie Łódzkim kierował Pracownią Badań nad Szkolnictwem Wyższym. Godząc się na narzucone odgórnie oderwanie od badań naukoznawczych, Szczepański doprowadził w roku 1962 do przekształcenia Pracowni w Międzyuczelniany Zakład Badań nad Szkolnictwem Wyższym, ulokowany w Warszawie. Szczepański napisał kilka prac zawierających uogólnienia teoretyczne. W zakładzie podjęto też badania empiryczne. Nowe ujęcie z zakresu socjologii organizacji prezentował – jako autor i redaktor – Aleksander Matejko, przedstawiając System społeczny instytutu: wybrane zagadnienia zakładu w instytutach resortowych (1967) oraz System społeczny katedry: wybrane zagadnienia (1969). Pod kierunkiem Jolanty Kulpińskiej powstawały doktoraty analizujące życie studentów. Szczególną rolę odgrywała prowadzona przez Janusza Goćkowskiego Sekcja Socjologii Nauki Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. W latach siedemdziesiątych organizowała regularnie konferencje w Karpaczu oraz ośrodkach PAN. Większość referatów publikowano w pracach zbiorowych. Ukazały się publikacje Autorytet w nauce: praca zbiorowa (1980), zredagowana przez Janusza Goćkowskiego i Pawła Rybickiego, oraz Szkoły w nauce (1981) pod redakcją Janusza Goćkowskiego i Andrzeja Siemianowskiego.
Obok „szkoły Kamińskiego” rozwijała się – bardziej zróżnicowana – „szkoła Kotarbińskiego”. Nestor naukoznawstwa doprowadził do uruchomienia w roku 1963 Komisji Naukoznawstwa przy Prezydium PAN, przekształconej z inicjatywy Ignacego Maleckiego w Komitet Naukoznawstwa PAN (1969). Od 1965 roku ukazywał się kwartalnik „Zagadnienia Naukoznawstwa”, a od 1969 – „Problems of the Science of Science”. Również od roku 1965 działało Konwersatorium Naukoznawcze – w ramach PAN, a nie w środowisku uczelnianym. Naukoznawstwo powróciło z zachowaniem wielodyscyplinowego charakteru. Zebrania Konwersatorium odbywały się najczęściej w Sali Okrągłego Stołu Pałacu Staszica w Warszawie. Było ono wsparte instytucjonalnie na Zakładzie Historii Nauki i Techniki oraz Zakładzie Prakseologii. Tadeusz Kotarbiński upowszechniał taką wersję naukoznawstwa, którą określił mianem epistemologii pragmatycznej. Kontynuował ujęcie antropologiczne w wersji społecznej – nauka była ujmowana jako „fakt społeczny i czynność społeczna”, a nie samoistny system. Kotarbiński opublikował Przegląd problemów nauk o nauce (w: Studia z zakresu filozofii, etyki i nauk społecznych, 1970). W roku 1972 ukazały się materiały z posiedzeń Konwersatorium Naukoznawczego PAN – praca zbiorowa Problemy epistemologii pragmatycznej. W Zakładzie Prakseologii, powołanym 11 kwietnia 1967 roku, działała Pracownia Epistemologiczna (do 31 XII 1973). W jej pracach wyróżniały się publikacje książkowe Marii Nowakowskiej, wydawane w języku angielskim, dotyczyły prób przeniesienia osiągnięć badawczych uczonych na skale ilościowe.
Namiastką problematyki naukoznawczej w Zakładzie Historii Nauki i Techniki PAN zajęła się od 1971 roku Pracownia Teorii i Organizacji Nauki oraz – od 1975 roku – Pracownia Historii Organizacji Nauki. Zakład Historii Nauki i Techniki PAN rozbudowano w 1974 roku o kolejną domenę, powołując Zakład Historii Nauki, Oświaty i Techniki. Praktyczne problemy organizacji nauki analizował od 1974 roku Instytut Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego. Instytut powstał drogą przekształcenia Międzyuczelnianego Zakładu Badań nad Szkolnictwem Wyższym. Działał jako międzyresortowa placówka Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki oraz Polskiej Akademii Nauk. Badania ukierunkowano na nową problematykę ekonomiki nauki, daleką od systemu wartości akademickich.
Gdy Zakład Prakseologii powrócił do PAN (włączony był od 1974 do międzyresortowego Instytutu Organizacji i Kierowania), został ulokowany w ramach Instytutu Filozofii i Socjologii (1976). Nazwę zakładu poszerzono – był to już „Zakład Prakseologii i Naukoznawstwa”. Sekretarz Naukowy PAN wydał (17 XII 1979) decyzję „w sprawie rozwoju badań prakseologicznych i naukoznawczych”, co miało wsparcie ze strony Komitetu Naukoznawstwa, działającego przy Prezydium PAN. Zabrakło jednak nestora naukoznawstwa, Tadeusz Kotarbiński zmarł 3 października 1981 roku. Znaczenie międzynarodowe miała publikacja z roku 1982, zawierająca tłumaczenia klasycznych i współczesnych artykułów Polish contributions to the science of science. Wprowadzony przez władze stan wojenny (13 XII 1981 – 22 VII 1983) zniszczył nie tylko działalność „Solidarności”, ale zablokował wszelkie formy zorganizowanej działalności społecznej. Ucierpiało naukoznawstwo uprawiane w formule interdyscyplinarnych spotkań organizowanych przez Komitet Naukoznawstwa PAN oraz Sekcję Socjologii Nauki PTS. Środowisko naukoznawcze uległo dezintegracji. Jedną z enklaw, kierowaną przez Salomeę Kowalewską, był Zakład Socjologii Nauki Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Odbudowane zostało Konwersatorium Naukoznawcze (6 V 1988), jednak zwyciężyła w kręgu Komitetu Naukoznawstwa PAN i wśród redaktorów „Zagadnień Naukoznawstwa” koncepcja separacji uprawianego realnie naukoznawstwa od zagadnień historii nauki. Sprzyjały temu podziały instytucjonalne w PAN.
Mimo wszystkich ustępstw ze strony administracji, nadal naukoznawstwo znajdowało się na indeksie nauki, jako koncepcja ograniczająca swobodę stosowania metod administracyjnych w polityce naukowej.
Wróć