Dyplomacja akademicka

Podczas konferencji „Polsko-Ukraińskie Forum Rektorów”, która odbyła się na Politechnice Warszawskiej 9 listopada 2021 r., podsumowano pierwszy cykl projektu „Polsko-ukraińska współpraca instytucji przedstawicielskich reprezentujących rektorów na rzecz doskonalenia działania uczelni”. Jego celem było doskonalenie systemów szkolnictwa wyższego w obu krajach, w tym reguł i procesów zarządczych w uczelniach, a także realizacja celów tzw. Umowy Trójstronnej KRASP-URHEIU-FRP. Współpraca międzynarodowa narodowych konferencji rektorów wpisuje się w trend tzw. dyplomacji akademickiej pomiędzy naszymi krajami, co służy budowaniu relacji polsko-ukraińskich na szczeblu systemowym w sektorze wiedzy. Projekt był realizowany na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych PW w latach 2018-2021 na zlecenie Ministerstwa Edukacji i Nauki (dawniej – MNiSW), przy wsparciu Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich, Związku Rektorów Uczelni Ukrainy (ZRUU) i Fundacji Rektorów Polskich pod patronatem Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy. Liderem projektu był prof. Jerzy Woźnicki, a koordynatorem programowym dr Iryna Degtyarova.

W trakcie realizacji projektu rektorzy polscy i ukraińscy spotkali się czterokrotnie podczas wizyt studyjnych. Delegacja KRASP dwukrotnie gościła na Ukrainie, w Kijowie i Odessie, a członkowie ZRUU dwukrotnie odwiedzili Polskę, byli w Poznaniu i Warszawie. Odbyło się wiele dyskusji o rozwoju szkolnictwa wyższego na poziomie systemowym z udziałem przedstawicieli ministerstw odpowiedzialnych za szkolnictwo wyższe obu krajów, Ambasady RP w Kijowie, Konsulatu Generalnego RP w Odessie oraz Ambasady Ukrainy w Polsce.

W Polsce i na Ukrainie przeprowadzono cztery badania na temat: finansowania uczelni (wywiady pogłębione), rankingów w strategiach uczelni (ankiety), autonomii i różnorodności statutowej uczelni (analiza ekspercka statutów uczelni oraz regulacji ustawowych w tym zakresie), modeli organizacyjnych i zarządczych szkół doktorskich w Polsce. Próbę badawczą stanowiły grupy po 25 uczelni w Polsce i Ukrainie (czołowe uczelnie według rankingów krajowych). Wnioski z przeprowadzonych badań stały się podstawą debat rektorów. Działania prowadzono równolegle w dwóch językach narodowych. Trzy Polsko-Ukraińskie Debaty Rektorów doprowadziły do uchwalenia Stanowisk Wspólnych KRASP i ZRUU, które ich autorzy przekazali w formie rekomendacji ministrom szkolnictwa wyższego i rektorom w obu krajach.

Z udziałem ekspertów ministerialnych i zagranicznych odbyło się pięć seminariów eksperckich na temat ewaluacji nauki, jakości kształcenia, działania narodowych agencji ds. jakości kształcenia oraz kształcenia doktorantów. Jednym z najważniejszych działań w projekcie w 2020 r. było zainicjowanie i moderowanie nawiązania współpracy bilateralnej między właściwymi agencjami działającymi na poziomie systemowym. Zostały podpisane polsko-ukraińskie memoranda o współpracy pomiędzy Polską Komisją Akredytacyjną i Narodową Agencją na rzecz Jakości Kształcenia na Ukrainie oraz podobna między Komisją Ewaluacji Nauki i agencją ukraińską. W połączeniu z wymianą doświadczeń stwarzają one nadzieję na ułatwienie prowadzenia i akredytacji wspólnych/podwójnych polsko-ukraińskich programów kształcenia studentów i doktorantów.

Podczas obrad na PW delegacje KRASP i ZRUU zapoznano z raportem końcowym z realizacji projektu w formie dwujęzycznej monografii naukowej. Centralnym punktem Polsko-Ukraińskiego Forum było podpisanie Aneksu nr 2 do Umowy Trójstronnej przez jej sygnatariuszy, rektorów prof. Arkadiusza Mężyka w imieniu KRASP i prof. Petra Kulikova w imieniu ZRUU oraz prof. Jerzego Woźnickiego w imieniu FRP. Uczestnikom przedstawiono treść Aneksu nr 2 do Umowy Trójstronnej oraz planowane kierunki działań w ramach drugiego cyklu projektu, w tym szczegółowe propozycje działań na rok 2022, dotyczące doświadczeń, dobrych praktyk i nowych rozwiązań modelowych w działaniach KRASP i ZRUU. Zaproponowano, żeby w przyszłości wspólne inicjatywy mogły dotyczyć kształcenia i rozwoju nauczycieli, a także wybranych problemów w systemie oświaty, mających znaczenie dla szkolnictwa wyższego.

W Stanowisku Wspólnym nr 1, poświęconym finansowaniu szkolnictwa wyższego, delegacje KRASP i ZRUU uznały za kluczowe adresowane wspólnie do ministrów i rektorów obu krajów rekomendacje o potrzebie wzrostu nakładów finansowych na szkolnictwo wyższe przy zachowaniu stabilności reguł finansowania oraz przewidywalności perspektywy finansowej. Algorytm powinien pozostawać podstawą systemu finansowania uczelni w warunkach dywersyfikacji jego źródeł, także tych przeznaczonych na pokrycie kosztów stałych, być może z dedykowanych funduszy. Podkreślono konieczność zapewniania transparentności działania uczelni.

W rekomendacjach adresowanych do ministra i rektorów polskich przedstawiono następujące postulaty: zachowanie zasady jednej subwencji łączącej środki na kształcenie i badania naukowe, zróżnicowanie wskaźnika SSR w uczelniach w zależności od specyfiki kierunków studiów. Poparto system łączący elementy centralizacji i decentralizacji w mieszanym modelu dysponowania w uczelni środkami finansowymi, z elastycznością wyboru modelu zarządzania finansowego w zależności od wielkości uczelni.

Dla rektorów ukraińskich najważniejsze okazały się rekomendacje dotyczące: gwarancji finansowania z budżetu państwa z modelem mieszanym zasad budżetowania uczelni w ramach jej autonomii, potrzeby optymalizacji liczby szkół wyższych, walki z nieuczciwą konkurencją, swobody wyboru modelu zarządzania z możliwością szeroko rozumianego fundraisingu.

W treści Stanowiska Wspólnego nr 2 w odniesieniu do rankingów i ich roli w strategii rozwoju uczelni znajdujemy m.in. postulat ustabilizowania kryteriów rankingów w skali wieloletniej oraz publikowania ich założeń metodologicznych. Uznano, że pożądane są rankingi nie tylko całych uczelni, ale także dyscyplin naukowych i kierunków studiów. Podkreślono konieczność zabiegania przez uczelnie o wysokie miejsca w rankingach nie tylko lokalnych/krajowych, ale także globalnych/międzynarodowych. Niezbędna jest też szczegółowa analiza wyników rankingów, które powinny być postrzegane jako narzędzie służące do opracowywania i modyfikowania strategii rozwoju uczelni. Ministrowie obu krajów powinni w trybie konkursowym przyznawać środki finansowe na wspieranie wdrażania ambitnych, wysoko ocenionych strategii rozwoju uczelni.

Rekomendacje adresowane do ministra i rektorów ukraińskich podkreślają potrzebę istnienia rankingów o charakterze specjalistycznym, oddzielnie obejmujących wybrane wskaźniki działania uczelni, co skutkowałoby ich większym potencjałem informacyjnym. Wyniki uczelni ukraińskich w rankingach nie są zaskakujące, biorąc pod uwagę warunki i ograniczone zasoby, jakie posiadają ukraińskie instytucje szkolnictwa wyższego. Powinno to być bodźcem dla władz publicznych do wzrostu inwestycji w krajowy system szkolnictwa wyższego i nauki. Działalność każdej uczelni powinna odwoływać się do własnej strategii rozwoju, co powinno stać się wymogiem ustawowym.

W Stanowisku Wspólnym nr 3 na temat sfery governance w statutach uczelni, rektorzy sformułowali wspólne rekomendacje adresowane zarówno do strony polskiej, jak i ukraińskiej. Każdy zgłoszony w wyborach kandydat na rektora powinien mieć obowiązek przedstawienia wizji uczelni i założeń jej wieloletniego programu rozwojowego. W dalszej perspektywie proponuje się rozważenie celowości wzbogacenia dotychczasowego trybu wyboru rektora, o alternatywną procedurę pod nazwą „searching”, opcjonalnie z udziałem międzynarodowych ekspertów. Prawo do zgłaszania kandydatów do pełnienia funkcji rektora powinno przysługiwać ograniczonemu zbiorowi podmiotów, określonemu w statucie. Podkreślono, że istnieje potrzeba dokonania przeglądu i usunięcia z tekstów statutów regulacji ograniczających lub osłabiających siłę przywództwa rektora. Wskazano na korzyści z wprowadzania w ramach organizacji uczelni rozwiązań o charakterze macierzowym, gdzie badania naukowe byłyby realizowane przez elastycznie kształtowane zespoły, a zadania dydaktyczne przez jednostki organizacyjne, na przykład przez wydziały. W działalności uczelni celowe jest powoływanie grup działania lub zespołów zadaniowych o charakterze „task force”, a także mniej konwencjonalnych jednostek organizacyjnych, również o charakterze wirtualnym lub quasi-wirtualnym. Korzystne dla uczelni może okazać się pewne spłaszczenie hierarchii, ale nie całkowite odejście od niej. Rekomenduje się wskazanie w uczelni rozwiązań ułatwiających prowadzenie badań interdyscyplinarnych w sytuacji funkcjonowania relatywnie sztywnych struktur opartych na dyscyplinach naukowych. Zaleca się możliwie ścisłe powiązanie szkół doktorskich z prowadzonymi projektami badawczymi.

Polskiemu ministrowi szkolnictwa wyższego i rektorom polskim zarekomendowano, by nie rozszerzać katalogu organów uczelni określonych w ustawie. Za to zaproponowano wprowadzenie uprawnienia ustawowego do zwiększenia w statucie zakresu kompetencji rady uczelni w sposób wykraczający poza aktualne regulacje.

Ministrowi szkolnictwa wyższego Ukrainy i rektorom ukraińskim zarekomendowano wzmocnienie roli statutu uczelni w systemie źródeł prawa w szkolnictwie wyższym. Równocześnie uczelnie powinny uzyskać większą swobodę w określaniu treści swych statutów. Ministerstwo powinno dokonywać weryfikacji przepisów statutowych w zakresie ich zgodności z obowiązującym prawem (jak to ma miejsce w Polsce). Należy stosować w praktyce przepisy ustawy o odejściu od statusu uczelni jako jednostki budżetowej oraz ograniczyć odpowiednio uprawnienia organów państwa jako założyciela. Zakres odpowiedzialności każdego organu uczelni powinien być precyzyjnie zdefiniowany w sposób zapewniający odrębność zadań. Należy ograniczyć nadkolegialność w zarządzaniu uczelnią, przy uwzględnieniu tezy, że zasadę samorządności akademickiej realizuje senat, w którym zasiadają wybrani przez wspólnotę jej przedstawiciele oraz rektor wybierany w trybie wyborów powszechnych. Pozycja i odpowiedzialność organu jednoosobowego, którym jest rektor, powinna zostać zwiększona. Stosunki pomiędzy ministerstwem a rektorem powinny być precyzyjnie uregulowane, z uwzględnieniem autonomii instytucjonalnej, ale także zasad odpowiedzialności i rozliczalności uczelni. Przy określaniu wskaźników KPI (key performance indicators) w działaniu rektora, zawartych w jego kontrakcie z ministrem, powinny być uwzględniane realne warunki działania uczelni, zwłaszcza w sprawach finansowania budżetowego. Rekomenduje się wdrożenie „Europejskiej karty naukowca” oraz „Kodeksu postępowania w zakresie zatrudniania naukowców” w uczelni, jak to jest zalecane przez Komisję Europejską oraz Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy.