Czym jest historia sztuki

Marek Walczak, profesor historii sztuki z Uniwersytetu Jagiellońskiego, wydał istotną książkę, która jedynie z pozoru pozostaje zbiorem wcześniej publikowanych tekstów. Nie tylko dlatego, że do tomu dołączono dwa zupełnie nowe, napisane z myślą o tej konkretnej książce. Wartość wydawnictwa zawiera się w jego celu.

Prof. Walczak prezentuje czytelnikom książkę, która ma ukazać, czym jest historia sztuki jako dyscyplina naukowa. Zbiór osiemnastu szkiców poświęconych dawnej sztuce jest pozycją wprowadzającą w podstawy metod badawczych tej dyscypliny. A zarazem ukazuje, nie tylko początkującym, ale i zaawansowanym badaczom dziejów sztuki, jej źródła i zasady. Chodzi o przypomnienie tego, co stoi u początków historii sztuki, ale też jest jej istotą. Autor używa, wzorem renesansowych humanistów, określenia „źródło”, ale już starożytni filozofowie wiedzieli, że nie można poznawać świata w sposób metodyczny bez pytania o arche.

I jeżeli spojrzymy na książkę z tej perspektywy, to przestanie nam przeszkadzać szeroki zakres tematyczny tekstów. Jej celem jest bowiem to, aby czytelnicy zrozumieli, że badacze sztuki powinni traktować przedmioty badań jako źródło historyczne. Trzeba koniecznie uświadomić sobie wielkie bogactwo metodologiczne historii sztuki i zrezygnować z uproszczeń, które skutkują podejściem mającym na celu jedynie datowanie omawianego dzieła i ustalenie autorstwa bądź tylko ocenę jego artystycznej i estetycznej wartości.

Walczak, prezentując owo metodologiczne bogactwo, opiera się na własnych pracach, co pozwala czytelnikowi dokonać weryfikacji jego opinii poprzez konfrontację z wnioskami badawczymi zawartymi w poszczególnych tekstach. W tym miejscu należy wskazać pierwszy tekst zbioru Dzieło sztuki jako źródło historyczne, w którym autor ukazuje pułapki, jakie w badaniach nad dziejami zastawia pomijanie historii sztuki i jej metodologii oraz, à rebours, korzyści, jakie może przynieść badaniom historycznym jej wykorzystanie. Autor pisze: „Kluczem do sukcesu stała się specjalizacja, dlatego należy tworzyć interdyscyplinarne zespoły badawcze i konsultować wyniki własnych badań z przedstawicielami innych dyscyplin naukowych. Tylko w ten sposób można uniknąć kompromitujących błędów, a przede wszystkim otworzyć się na pożytki płynące z wykorzystania źródeł innych nie te, którymi zajmujemy się na co dzień”.

Ponieważ nie sposób przedstawić w krótkim omówieniu wszystkich tekstów zebranych w książce, warto oprzeć się na przykładzie. Kilka artykułów odnosi się do problemów politycznej propagandy Jagiellonów. Teksty mówiące o tym, jak sztuka w intencjach monarszego rodu oraz kręgu artystów i uczonych związanych z potomkami Jagiełły stawała się użytecznym narzędziem do prezentowania nie tylko chwały panujących, ale i pewnych idei istotnych dla dynastii, są istotnym wkładem do poznania kultury intelektualnej tego okresu. Ale nie jedynie, poprzez powiązania stylistyczno-artystyczne umiemy rozpoznać, jakie prądy intelektualne były znane i wykorzystywane przez dwór krakowski. Jest to równie wiarygodne źródło jako teksty pisane, a jednocześnie potrafi wypełnić luki powstałe wskutek braku tekstów. Wymaga to jednak posiadania wiedzy typowej dla warsztatu historyka sztuki.

Książka Walczaka dowodzi, że badanie dziejów sztuki nie jest nauką pomocniczą historii, lecz samodzielną dyscypliną. Dodajmy, że bardzo skomplikowaną i wyrafinowaną metodologicznie. A jednocześnie historykom sztuki pokazuje, że badanie jakości artystycznych oraz rozwoju i powiązań stylistycznych poszczególnych artystów i ich dzieł wymaga powiązania z badaniami historycznymi.

Marek WALCZAK, Do źródła, Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, Kraków 2021, seria: Studia z historii sztuki dawnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Muzeum Narodowego w Krakowie.