Epidemia nie zatrzymała Erasmusa

Rozmowa z dr. Pawłem Poszytkiem, dyrektorem generalnym Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji

Analizujemy wpływ inicjatyw europejskich na różne obszary edukacji. Tkwi w nich spory kapitał wiedzy, którego nie sposób dłużej ignorować, bo Erasmus i inne programy zmieniły oblicze szkolnictwa wyższego w całej Europie. Chcemy wydobyć ten potencjał i szeroko go upowszechniać.

Proszę przypomnieć, jakim programem jest Erasmus, czego i kogo dotyczy?

Erasmus+, bo tak się nazywa jego obecna wersja, to program Unii Europejskiej w dziedzinie edukacji, szkoleń, młodzieży i sportu na lata 2014–2020. Jego całkowity budżet wynosi 14,7 mld euro. Do 34 krajów uczestniczących w programie należy 27 państw członkowskich Unii Europejskiej, a także inne, nienależące do UE: Republika Macedonii Północnej, Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Turcja, Serbia, Wielka Brytania. Wymiana studencka w ramach programu Erasmus oraz jego następcy, czyli programu Erasmus+, jest organizowana w Europie już od 30 lat. Komisja Europejska uruchomiła program 15 czerwca 1987 r. Na zagraniczne studia w ramach Erasmusa Polacy wyjeżdżają od 1998 r. Łączna kwota dofinansowania projektów Erasmusa+ koordynowanych przez polskich beneficjentów od początku realizacji programu, tj. od roku 2014, na koniec 2020 r. osiągnie ok. 1 mld euro. W sektorze szkolnictwa wyższego w Polsce od początku obecnej perspektywy finansowej kwotą 338.310,721 euro dofinansowane zostały 2122 projekty Erasmusa+, a liczba mobilności z Polski przekroczyła 115 tysięcy.

Jakie są plany rozwoju Erasmusa+ w kolejnej perspektywie finansowej UE?

Rok 2020 jest ostatnim rokiem realizacji Erasmusa+ na aktualnych zasadach. Sukces programu skłonił KE do zaproponowania jego nowej edycji w latach 2021–2027 z większym rozmachem, jeśli chodzi o dostępny budżet i możliwości dla instytucji edukacyjnych. Komisja Europejska zamierza zdecydowanie zwiększyć zasięg programu, ułatwić dostęp do niego grupom defaworyzowanym i instytucjom mniej doświadczonym poprzez ograniczenie obciążeń administracyjnych, a także zmaksymalizować wpływ programu na instytucje edukacyjne. Mają one współdziałać w ramach wspólnego Europejskiego Obszaru Edukacyjnego, zaś mobilność zagraniczna powinna być standardowym elementem edukacji w Europie. W prowadzonych obecnie dyskusjach nikt nie wyobraża sobie całkowitego przeniesienia Erasmusa+ na internetowe platformy.

Nasza fundacja wpisuje się w plany rozwijania współpracy ze środowiskiem akademickim także na innych polach. Niedawno ogłosiliśmy konkurs na najlepsze prace naukowe poświęcone edukacji i programom FRSE – wydamy je w naszym wydawnictwie. Od niemal 30 lat wspieramy szkolnictwo wyższe, przydzielając środki nie tylko na wyjazdy studenckie, ale i na staże naukowo-badawcze. Sami także prowadzimy badania, analizujemy wpływ inicjatyw europejskich na różne obszary edukacji. Tkwi w nich spory kapitał wiedzy, którego nie sposób dłużej ignorować, bo Erasmus i inne programy zmieniły oblicze szkolnictwa wyższego w całej Europie. Chcemy wydobyć ten potencjał i szeroko go upowszechniać.

Proszę powiedzieć trochę o finansowaniu konkretnego projektu, wyjazdu. Czy i jaki wymagany jest wkład własny uczestników programu?

Uczestnicy programu w sektorze szkolnictwa wyższego to studenci i pracownicy szkół wyższych. Mogą oni brać udział w projektach mobilności lub projektach typu „Partnerstwa strategiczne na rzecz szkolnictwa wyższego”. Uproszczony sposób finansowania w programie Erasmus+ 2014–2020 polega na tym, że do większości działań, jakie można realizować w projektach, zostały określone kwoty ryczałtowe lub jednostkowe, które są rozliczane, jeżeli działanie zostało zrealizowane (w odniesieniu do ilości i jakości) tak, jak to opisano we wniosku o dofinansowanie. Tak więc instytucja składająca wniosek, znając zasady finansowania zawarte w „Przewodniku po programie”, powinna najpierw przygotować swego rodzaju plan finansowy udziału w projekcie, aby obliczyć, jakie nakłady będą rzeczywiście potrzebne do zrealizowania wszystkich opisanych w projekcie działań (i tym samym osiągnięcia zakładanych celów ilościowych i jakościowych). Następnie należy odjąć od tego kwoty ryczałtowe/jednostkowe, jakie będą należne z budżetu programu Erasmus+ za zrealizowanie opisanych działań, i otrzymamy kwotę, którą trzeba będzie pozyskać z innych środków niż budżet programu Erasmus+. Podobne warunki dotyczą uczestników mobilności – zasady programu określają kwotę miesięcznego stypendium dla studentów (stypendium dziennego dla pracowników) przy wyjazdach do konkretnego kraju. Kwoty ryczałtowe miesięcznych lub dziennych stypendiów są określone w taki sposób, aby uczestnik mobilności mógł się utrzymać za granicą po dołożeniu do nich sum, jakie przeznaczałby na swoje utrzymanie w kraju macierzystym. Ideą stypendiów przyznawanych w programie Erasmus+ Szkolnictwo wyższe jest bowiem dofinansowanie dodatkowych kosztów ponoszonych przez uczestnika w związku z podróżą i pobytem za granicą. Po konkretne informacje dotyczące wysokości miesięcznych stypendiów dla studentów dziennych i dla pracowników zapraszamy na naszą stronę www.erasmusplus.org.pl. Miesięczna stawka stypendium dla studenta wyjeżdżającego z Erasmusem+ w ramach projektów rozpoczętych w roku 2019 to od 400 do 600 euro. Np. student wyjeżdzający do Bułgarii otrzyma 400 euro na miesiąc pobytu, a do uczelni duńskiej – 500 euro. W przypadku wyjazdu na praktyki w przedsiębiorstwie w tych samych krajach otrzymaliby na miesiąc pobytu odpowiednio 500 i 600 euro.

Pracownik wyjeżdżający do kraju położonego na północy i zachodzie Europy otrzymuje (przy pobytach krótkich) 180 euro dziennie. W przypadku kraju należącego do grupy o najniższych kosztach utrzymania (głównie kraje Europy Środkowo-Wschodniej) – 140 euro. Ideą programu Erasmus+ jest zagwarantowanie studentom takich samych praw, jak studentom „lokalnym”, stąd niższe kwoty przy wyjazdach do uczelni, które powinny udostępniać uczelnianą infrastrukturę, w tym dostęp do stołówek, bibliotek itp.

Czy epidemia oznacza całkowite zatrzymanie programu Erasmus+?

Można odnieść wrażenie, że cały świat się zatrzymał, ale już mamy sygnały, że powoli ponownie rusza. Decyzja o zatrzymaniu programu Erasmus+ nie została podjęta i mamy nadzieję, że nigdy do tego nie dojdzie. Pandemia zastała uczestników mobilności w różnych sytuacjach: niektórzy byli już w partnerskich uczelniach zagranicznych, inni szykowali się do wyjazdu, jeszcze inni przygotowywali się do przystąpienia do rekrutacji umożliwiającej udział w Erasmusie+ w kolejnym semestrze lub roku akademickim. Uczelnie w Polsce i na świecie wstrzymały zajęcia w budynkach uczelnianych, oferując studentom udział w zajęciach w sposób zdalny. Komisja Europejska, wspólnie z przedstawicielami rządów państw uczestniczących w programie oraz narodowymi agencjami, podjęła decyzję o możliwości kontynuowania mobilności erasmusowej w sposób zdalny, choć wszyscy zgodnie przyznają, że mobilność wirtualna nigdy nie będzie w stanie przynieść takich rezultatów, jak rzeczywisty pobyt w innym kraju, który wiąże się z codziennym zagłębieniem się w jego kulturę, tradycje, język, życie akademickie. Jest to jednak rozwiązanie dające możliwość ukończenia semestru lub roku akademickiego we wcześniej planowany sposób oraz rozliczenia otrzymanych stypendiów w sposób korzystny dla uczestników mobilności. To rozwiązanie jest stosowane w przypadku osób, które już rozpoczęły mobilność w czasie pojawienia się pandemii. Mobilności tych, którzy jeszcze nie wyjechali, zostały przesunięte w czasie. Rekrutacje na wyjazdy w roku 2020/21 trwają, choć również mają charakter warunkowy. Wszyscy czekają na podjęcie przez uczelnie w Europie i na świecie decyzji o tym, czy w roku 2020/21 będą przyjmować studentów zagranicznych, bo to determinuje dalsze etapy przygotowania i realizowania mobilności. To trudne decyzje, ale wkrótce trzeba będzie je podjąć, bo wymiana studentów Erasmusa+ już na dobre zagościła w standardowym funkcjonowaniu tysięcy uczelni, co wpływa na planowanie działań dydaktycznych dla całej społeczności akademickiej.

Ilu erasmusowców zostało w Polsce w czasie epidemii, a ilu polskich uczestników pozostało za granicą?

Z danych zbieranych przez FRSE w połowie marca można założyć, że za granicą przebywało wtedy ponad trzy tysiące polskich studentów i większość z nich (przeszło 70%) deklarowała chęć powrotu do kraju. Szczegółowe dane na temat osób przebywających za granicą posiadają chyba tylko uczelnie wysyłające studentów, a nie wszystkie reagowały na nasze prośby o podanie danych – zwrotność ankiety wyniosła około 70%. Odpowiedź na pana pytanie jest więc praktycznie niemożliwa, bo sytuacja zmieniała się z dnia na dzień. W przypadku studentów zagranicznych przebywających w Polsce proporcje były odwrotne. Większość deklarowała chęć pozostania w Polsce i odkładała podjęcie decyzji o ewentualnym powrocie na później.

Czy wiadomo, jakie będą dalsze losy tego programu? Na co mamy się szykować? Mam na myśli potencjalnych polskich uczestników i osoby, które chciałyby w najbliższych miesiącach przyjechać do Polski dzięki Erasmusowi+.

To trudne pytanie, na które dzisiaj nie mamy jeszcze gotowych odpowiedzi. Decyzja prawna o kontynuacji programu Erasmus+ w latach 2021–2027 została podjęta, a pandemia zastała nas w trakcie opracowywania decyzji wykonawczych. Znajdą one odzwierciedlenie w zasadach realizacji programu w kolejnej perspektywie finansowej. Na pewno będzie się musiał zmienić format przyszłego programu, który w większym stopniu niż obecnie powinien uwzględniać krótsze formy mobilności, zastosowanie nauczania zdalnego (e-learningu), oferowanie mobilności mieszanej, łączącej fizyczne przemieszczanie się z nauczaniem zdalnym. W ramach prowadzonych obecnie dyskusji dotyczących przyszłości podkreśla się, że całkowite przeniesienie Erasmusa+ do internetowych platform i sieci nie jest dobrym rozwiązaniem. Wiązałoby się bowiem z utratą tego, co jest ogromną wartością obecnego programu, jak choćby poznawanie innych kultur, języków, nawiązywanie relacji międzyludzkich, wpływ na wzmacnianie kompetencji społecznych, obywatelskich, na rozwój kreatywności, przedsiębiorczości.