Reformacja jest kolejną pozycją interdyscyplinarnej serii Uniwersytetu Oksfordzkiego, zatytułowanej Krótkie wprowadzenie. Redaktorzy serii pragną przybliżyć czytelnikowi aktualną wiedzę dotyczącą świata, a przede wszystkim pomóc mu w zrozumieniu jego złożoności. Seria prezentuje różnorakie zagadnienia, począwszy od historii, poprzez kulturę, religię, nauki humanistyczne, po medycynę i nowoczesne technologie.
Autorem Reformacji jest Peter Marshall, znawca zagadnienia, wykładowca uniwersytetu w Warwick. Jego książeczka to zaledwie 150 stron wykładu uwzględniającego historyczne, społeczne i teologiczne podłoże reformacji oraz jej następstwa dla światopoglądu, gospodarki i kultury aż do chwili obecnej. Jednak „reformacja” Marshalla jest terminem pojemnym. Obejmuje on zarówno to, co w polskiej historiografii nazywano prereformacją (husytyzm w Czechach), jak również wydarzenia ściśle definiowane w naszej historiografii jako reformacja, a także jej skutki i odpowiedź Kościoła katolickiego na rozłamy, czyli w naszym ujęciu historiograficznym zjawisko kontrreformacji.
Teatrum Reformacji Marshalla (poza wzmianką o husytyzmie) rozgrywa się w Europie Zachodniej. W sumie Luter, Kalwin, Müntzer i Henryk VIII, wojny religijne łącznie z trzydziestoletnią, triumf kontrreformacji z jezuitami Loyoli i soborem trydenckim były przecież domeną Zachodu. Uderza jednak brak w książce tak znanych z polskiej przeszłości faktów, które – wydawałoby się – są nawet pewną atrakcją dla czytelnika z Zachodu. Nie dowiemy się od angielskiego historyka o Rzeczypospolitej jako kraju tolerancji religijnej. Poznamy za to parę przykładów wspólnego użytkowania świątyni przez katolików i protestantów w kilku miastach europejskich. Nie doczytamy nic o rewelacyjnej – jak na tamte czasy – ugodzie sandomierskiej zawartej w 1570 roku pomiędzy wyznawcami religii protestanckich w Polsce (z wyłączeniem Braci Polskich) czy konfederacji warszawskiej z 1573 roku gwarantującej wieczny pokój między różniącymi się w wierze. Pomimo że w Marshallową definicję reformacji znakomicie wpisałaby się też unia brzeska z 1596 roku, również ją pominięto.
Specjalnością naukowców z Warwick jest umiejętność wiązania zjawisk społecznych z gospodarką. Reformacja ukazuje wpływ nowych wyznań na zmiany struktur municypalnych. Kalwinizm przeobraził magistraty Genewy, Zurychu, Berna, wprowadzając konsystorze złożone z pastorów, urzędników miejskich i świeckich „starszych” odpowiedzialnych za karność i morale mieszkańców. Konsystorze uzyskały znaczną swobodę działania. Mogły ekskomunikować niepokutujących grzeszników. Marshall podkreślił wpływ kalwinizmu na narodziny nowożytnego kapitalizmu, uwypuklając jeden z istotnych czynników – specyficzny determinizm wyznawców płynący z przyjęcia doktryny o predestynacji. Pokazał też przenikanie wpływów katolickich do protestantyzmu. Protestanci, walcząc z nadmierną obrzędowością, sami się jej nie ustrzegli. Wzorem katolików luterańscy pastorzy z Danii święcili pola na Wielkanoc, a szkoccy duchowni kalwińscy odprawiali uroczystą liturgię święcenia rybackich kutrów. „W Niemczech krążyły niezliczone opowieści o cudownym ocaleniu wizerunków Marcina Lutra od ognia. Świadczyło to o autentycznym szacunku, jaki okazywano pamięci wielkiego reformatora, ale jednocześnie stanowiło ślad katolickiego kultu świętych w powszechnej mentalności”.
Do odświeżenia wiedzy studenckiej przed kolokwium Reformacja się nadaje. Autor zawarł najnowszy stan badań nad zagadnieniem i uczynił to w sposób popularyzatorski; nie zanudza. W bibliografii odnajdziemy najnowsze pozycje, u nas jeszcze nieznane. I nie ma tam żadnych „żelaznych” pozycji, choćby biografii Lutra piór J. Todda czy R. Friedenthala. Klasyka tematu szybko schodzi do lamusa.
Bogdan Bernat
Peter MARSHALL, Reformacja, tłum. J. Płuciennik, M. Potz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,
Łódź 2019, seria: Krótkie Wprowadzenie.
